Genetika va evolyutsion

5.
 
Populyatsiya – evolyutsiyaning boshlang`ich birligi. 
Populyatsiya organizmlardan tashkil topgan. 
Populyatsiya 
deyilganda, 
izolyatsiya — alohidalanishning har xil darajadagi bosimi tufayli qo`shni 
organizmlar guruhidan ajralgan, qiyinchiliksiz u yoki bu darajada urchiy oladigan 
(panmiksiya), uzoq vaqt ichida ma’lum makonda tarqalgan, bir turga mansub 
individlar yig`indisi tushuniladi. Ayrim hollardagina tur yagona populyatsiyadan 
tashkil topgan bo`ladi. Ko`p hollarda esa u yuzlab, hatto minglab mahalliy 
populyatsiyalarni o`z ichiga oladi. Populyatsiyaga berilgan ta’rifda «uzoq vaqt» 
tushunchasi mazkur turga qiruvchi organizmlar bo`g`inini ifodalaydi. U yoki bu 
darajada urchiy oladigan (panmiksiya) deganda, populyatsiyadagi organizmlarning 
qo`shni populyatsiya organizmlariga nisbatan urchish "darajasining yuqoriligi 
tushuniladi. Bu ta’rif ikki jinsli, chetdan urug`lanadigan organizmlarga ko`proq mos 
keladi, Vaholanki, tabiatda bo`linish, kurtaklanish, spora hosil qilish» partenogenetik 
yo`l bilan urchiydigan individlar mavjud. Bunday formalarda ham populyatsiyalarga 
o`xshash bo`lgan individlar majmuasi — 
klon
mavjud. Ular bir klon (kelib chiqishi 
tomondan sof liniyalarning aralashmasiga) mansub bo`lib, ma’lum arealni egallaydi 
hamda biogeosenozning boshqa komponentlari bilan munosabatda bo`ladi. 
Tabiiy ravishda, tur, kenja tur, populyatsiyalar guruhi evolyutsiya birligi 
hisoblanadi. Biroq ularni evolyutsiyaning 
boshlang`ich
 
birligi
deb atab bo`lmaydi. 

---

124 
Chunki ularning har biri o`zidan oddiyroq bo`lgan evolyutsiya birliklariga bo`linadi. 
Populyatsiya esa bunday birliklarga bo`linmaydi. Shu sababli ham populyatsiya 
evolyutsiyaning boshlang`ich birligi hisoblanadi. Bir individ yoki qarindoshligi 
jihatidan yaqin individlar, masalan, populyatsiya tarkibiga kiruvchi oila, 
vaqtincha to`da, gala turg`un guruh emasligi sababli evolyutsiyaning boshlang`ich 
birligi 
bo`la 
olmaydi. 
Har 
qanday 
tasodifiy 
organizmlar 
to`plamidan 
populyatsiyaning farqi, tashkiliy turg`unligi, ko`payishi va rivojlanishga qodirligidir. 
Populyatsiya ichida evolyutsion o`zgaruvchanlik sodir bo`lishi uchun, u yoki bu 
o`zgarishiga ega organizmlar shu turga mansub boshqa organizmlar bilan o`zaro 
munosabatda bo`lishi shart. Shunday bo`lgan taqdirdagina individual o`zgarishlar 
gruppali, so`ngra evolyutsion o`zgarishga aylana boradi. 
Evolyutsiya ayrim organizmlarga emas, balki populyatsiyalarga taalluqlidir. 
Ma’lum territoriyada joylashgan individlar soni, tarqalish zichligi, yoshini, 
populyatsiyaning xarakterli belgilari qatoriga kiritish mumkin.
Populyatsiya turg`unligi tarixiy jarayonda tarkib topgan, ko`payish usuli, 
organizmlarning ma’lum muddatda almashib turishi mutatsiya va kombinativ 
o`zgaruvchanlik tufayli strukturasining o`z-o`zidan boshqarilishi orqali amalga 
oshadi. Klonal populyatsiyalar bo`linish yoki vegetativ usulda ko`payish orqali 
bunday turg`unlikka erishadi. Qayd etilgan usulda ko`payish yoki o`zini-o`zi 
otalantirish natijasida hosil bo`lgan organizmlar turning umumiy ko`payish 
qobiliyati, bir butunligiga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Klon populyatsiyalarda sof, ya’ni 
ayrim belgilari bo`yicha gomozigota liniyalarning vujudga kelishi irsiy 
o`zgaruvchanlik rezervi, populyatsiyaning genetik tarkibi zaiflashuviga sababchi 
bo`ladi. Aksincha, chetdan otalanadigan panmiktik populyatsiyalar genotip va 
fenotip jihatdan o`zaro farq qiluvchi organizmlarni keltirib chiqaradi. Bunday 
organizmlar genotip jihatdan gen va xromosomada uchraydigan mutatsiyalar, 
shuningdek, kombinatsion o`zgaruvchanlik bilan farq qilishi tabiiy bir holdir. Fenotip 
jihatdan ular ba’zi bir tashqi belgilari, shu jumladan, yuksak hayvonlarda ikkinchi 
darajali jinsiy belgilar borligi, xatti-harakati dir necha hujayradan tashkil topgan. 
Volvokslarda ko`p hujayrali organizmlarning ba’zi bir xossalari namoyon bo`ladi. 
Koloniyadagi hujayralarning protoplazma iplari bilan bir-biriga bog`lanishi, 
hujayralar 
harakatining 
o`zaro 
moslashganligi, 
hujayralarda 
bir 
qator 
differensiyalanish ro`y berishi, ya’ni somatik va jinsiy hujayralarga ajralish shular 
jumlasidandir. Binobarin, hozirgi vaqtda ham tabiatda tarqalgan sodda 
organizmlarning shunday vakillari borki, ularning tuzilishi ko`p hujayrali 
organizmlar ontogenezining muayyan ilk bosqichlariga to`g`ri keladi. Biogenetik 
qonunga ko`ra, ontogenezda filogenez qisqacha takrorlanadi. Panmiktik 
populyatsiyalarda 
xromosomaning 
diploid 
to’plami retsessiv mutatsiyalar 
geterozigota holatda saqlanishiga imkon bersa, krossingover hodisasi yangi -yangi
genlar kombinatsiyasini hosil qiladi. 
Panmiktik 
populyatsiyada 
ro`y 
beradigan 
mutatsion 
va 
kombinativ 
o`zgaruvchanlik tufayli ular klonal populyatsiyalarga qaraganda boy irsiy 
o`zgaruvchanlikka ega bo`lib, katta evolyutsion ahamiyat kasb etadi. Binobarin, 
populyatsiyada evolyutsiya jarayonining yuz berishiga asosiy sabab, uning o`z 
tabiatiga ko`ra, geterogen sistema ekanligi, ya’ni genetik jihatdan bir-biridan 
birmuncha farq qiluvchi organizmlar yig`indisidan tashkil topganligi muhit 

---

125 
sharoitiga moslanish imkoniyatining har xilligi bilan ifodalanadi. Tabiiy tanlanish 
populyatsiya genotip va fenotip jihatdan xilma-xil bo`lgan taqdirdagina o`z ta’sirini 
ko`rsatadi