|
2.
Evolyutsiyaning boshlang`ich materiali.
Tabiatda hech vaqt bir-biriga aynan o`xshash ikkita individni topish qiyin.
Darvin davrida o`zgaruvchanlik ikki kategoriyaga, ya’ni nasldan-naslga o`tadigan va
o`tmaydigan o`zgaruvchanlikka bo`linar edi. Bunday bo`linish hozir, umuman, to`g`ri
hisoblanadi. Albatta, bo`g`indan-bo`g`inga belgilar berilmay, balki organizmdagi
belgi va xossalar rivojlanishini ifodalovchi irsiy axborot o`tadi. Har qanday
organizmning individual rivojlanishida genotipidagi barcha imkoniyatlar ro`yobga
chiqavermaydi.
Organizmlar irsiyatning moddiy asoslari (genotipi) o`zgarishi evolyutsiya
jarayoni uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega. Irsiy o`zgaruvchanlikning ikki
formasi — mutatsiya va rekombinatsiya mavjud. «Mutatsiya» so`zi dastlab
biologiyaga XVIII asrda A. Dyushen tomonidan kiritilgan. XX asrda golland olimi
De Friz bu terminga yana bir bor murojaat etdi va mutatsiya nazariyasini yaratdi.
Mutatsiya o`simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarning barcha turlariga
mansub. Mutatsiyalar asosan 4 xilga bo`linadi. Bular gen, xromosoma, genom va
sitoplazmatik mutatsiyalardir. Gen deyilganda, odatda, hujayrada u yoki bu
polipeptid sintezlanishida ishtirok etadigan DNK zanjirining bir qismi tushuniladi.
Har bir gen bir qancha nukleotiddan tashkil topgan. Bu o`z-o`zidan, gen mutatsiya
121
nukleotidlarining o`zgarishi bilan bog`liq; ekanligidan dalolat beradi. Hozirgi
tasavvurlarga ko`ra, gen mutatsiyalari 4 xil ko`rinishda bo`ladi. Ular DNK
molekulasidagi: 1) nukleotidlar o`rnining almashinishi; 2) bitta yoki bir nechta
nukleotidning kamayishi; 3) bir yoki bir nechta nukleotidning DNK zanjiriga
qo`shilishi; 4) gen tarkibidagi nukleotidlar tartibining qayta tuzilishi tufayli_ vujud-
ga keladi. Gen mutatsiyasining tezligi bir gen uchun har bir bo`g`inda 10
-4
, 10
-6
ga
teng. Har bir tur populyatsiyasi genofondida juda ko`p genlar borligi e’tiborga
olinsa, gen mutatsiyasining o`lchami juda ulkan bo`lishiga shubha qolmaydi.
Mutatsiya ayrim hollarda teskari formada namoyon bo`lishi mumkin. Bunday
vaqtda o`zgargan gen o`zining asli holatiga qaytadi. Ko`pgina gen mutatsiyalari
resessiv holatda bo`lib, fenotipda ro`yobga chiqmaydi. Bu hodisa juda katta
biologik mazmunga ega. Chunki har bir mutatsiya tabiiy tanlanish tufayli hosil
bo`lgan genotipning nozik muvozanatini o`zgartiradi. Geterozigota holatdagi resessiv
mutatsiyalar tur ichidagi irsiy o`zgaruvchanlik manbai hisoblanadi.
Xromosoma mutatsiyasi uning qayta tiklanishi — abberratsiyasi tufayli vujudga
keladi. Xromosomalar ichidagi va xromosomalararo abberratsiyalarning sabablari
xilma-xildir.
Xromosoma mutatsiyalari har bir organizm genomining bir butunligi turg`un
bo`lmay, nisbiyligini isbotlaydi. Agar alohida genlar murakkab fenotipik belgilar
rivojlanishini ta’minlashi e’tiborga olinsa, xromosoma mutatsiyalari juda katta
o`zgarishlarga sabab bo`lishini ko`z oldimizga keltirish qiyin emas. Organizmlar
genomini keskin o`zgarishlarga olib kelgan xromosoma mutatsiyalari ko`pincha
gomozigota holatda letallik xossasiga ega bo`ladi. Geterozigota holatda esa letallik
fenotip jihatdan ro`yobga chiqmaydi.
Resessiv gen mutatsiyalari, shuningdek, unchalik zararli bo`lmagan
xromosoma mutatsiyalari geterozigota holatda tur ichidagi o`zgaruvchanlik uchun
rezerv vazifasini o`taydi. Xromosomalar sonining o`zgarishi — genom mutatsiyasi
ikki xil bo`ladi.
Poliploidiyada xromosomalar soni karra tartibda ortadi, natijada triploid (3n),
tetraploid (4n), geksaploid (6n) kabi genom formalar hosil bo`ladi.
Geteroploidiya yoki aneuploidiyada esa ayrim juft xromosomalarning soni ko`payadi
yoki kamayadi.
Genetik
materialning
polimerlanishi
sodda
hayvonlar
va
o`simliklar
evolyutsiyasida muhim ahamiyatga ega bo`lgan. Xromosomalar sonining ortishi
bilan genetik axborot zapasi ham ortadi. Natijada gen va xromosoma mutatsiyalari
ro`y bergan chog`da, ularning buzilish xillari kam bo`lib, qulayligi ko`payadi.
Keyingi vaqtlarda sitoplazmatik irsiylanishga ham katta ahamiyat berilmoqda.
Sitoplazmatik irsiylanishda ba’zi belgi-xossalar yadrodan tashqari, sitoplazma orqali
bo`g`indan-bo`g`inga o`tadi. Sitoplazma komponentlari, mitoxondriyalar, plastidalar
bilan bog`liq hususiyatlar organizm orqali nasldan-naslga o`tadi. Shu sababli
sitoplazmatik mutatsiyalar evolyutsiya jarayonida ma’lum rol o`ynaydi.
Populyatsiyalarning irqlarga, kenja turlarning turlarga aylanishi jarayonida
translokatsiya, inversiya, duplikatsiya, poliploidiya bir individni boshqa individdan
ajratuvchi omil sifatida muhim rol o’ynaydi. Xromosomadagi qayd qilingan
o`zgarishlar tufayli genlar balansi buzilishi, oqibatda chatishmaslik, zigotaning
hayotchanligi, organizm serpushtligining pasayishi hollari ro`y beradi. Mabodo,
122
hayotchan individlar vujudga kelsa, translokatsiya, inversiya, duplikatsiya bo`yicha
gomozigota formalar muayyan muhit sharoitiga moslashishi, qiyinchiliksiz urchishi,
so`ng alohida tur vujudga kelishi mumkin. Bu turda ilgarigi genlar saqlansada,
ularning birikish guruhi va joylashish tartibi o`zgacha bo`ladi. Bunday genlar
boshlang`ich tur yo`nalishida mutatsiya hosil qilishi va natijada mutatsiyaning
gomologik qatorlarini vujudga keltirishi mumkin. Autosomalar ayrim qismlarining
jinsiy xromosomalarga birikishi bilan bog`liq bo`lgan translokatsiya ayniqsa muhim.
Chunki u hayvon turlarining chatishmasligini ifodalovchi faktor hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
