Genetika va evolyutsion

 
4.
 
Biogeosenoz – evolyutsion jarayon maydoni sifatida. 
Tabiatda tirik mavjudot turlari tasodifiy tarqalmay, muayyan, birmuncha 
doimiy jamoalarni tashkil etadi. O`rmon, to`qay, dasht, dengiz va ko`llar tirik 
organizmlar jamoasi shular jumlasidandir. Tabiiyki, jamoalarning biogeosenozlarda 
tarqalgan har bir tirik mavjudot, tur, populyatsiyalari alohida-alohida yashay 
olmaydi. Ular bir-biri bilan doim munosabatda bo`lgan taqdirdagina normal hayot 
kechiradi. Mavjudotlar orasidagi munosabatlar nihoyatda turli-tuman ko`rinishda 
namoyon bo`ladi. Lekin ularning negizini yagona oziq orqali (trofik) bog`lanish 
tashkil etadi. Trofik bog`lanish tufayli ular bir-biriga, shuningdek, jonsiz tabiatga 
ta’sir ko`rsatadi. 
Odatda, trofik bog`lanishlar bir necha bosqichdan iborat bo`ladi. Uning quyi 
bosqichini yashil o`simliklar egallaydi. Barcha yashil o`simliklar hayotiy shaklidan 
qat’i nazar, CO
2
va suv molekulasidan quyosh yorug`ligida organik modda hosil 
qiladi. Shu sababli ular trofik bosqichlardagi barcha vakillarini ozuqa bilan 
ta’minlovchi produtsentlardir. Misol uchun cho`l biogeosenozidagi trofik munosabatni 
ko`rib chiqaylik. Cho`l sharoitida temperatura benihoyat yuqori, lekin namlik juda 
kam. Bu yerda efemerlardan yaltirbosh, moychechak, boychechak, qo`ng`irbosh, iloq, 
choycho`p; butalardan cherkez, qum akatsiyasi, saksovul, juzg`un, teresken, izen 
uchraydi. O`simliklarning barglari, poyasi, gullari, mevalaridan trofik zanjirning 
ikkinchi bosqich a’zolari bo`lmish qo`ng`izlar, chigirtkalar, kapalaklar, termitlar, 
toshbaqalar, qushlar; sut emizuvchilardan tuyoqlilar, kemiruvchilar ozuqa sifatida 
foydalanadi. 
Bular 
birinchi 
darajali 
konsumentlar 
hisoblanadi. 
Cho`l 
biogeosenozidagi bo`g`imoyoqlilar esa kaltakesaklar, shalpangquloq, taroq dumli 

---

118 
gekkonlar uchun asosiy ozuqa bo`ladi. Shu sababli ular oziqa zanjirining ikkinchi 
darajali konsumenti hisoblanadi. Kaltakesaklar o`z navbatida ilonlar — qum 
bo`g`ma iloni, chipor ilon uchun ozuqa bo`ladi. Bular oziqa zanjirining uchinchi 
darajali konsumentlaridir. Ilonlarni yirtqich qushlar-ilon-burgut, sut emizuvchilar —
kirpi, tulki, dasht mushugi yeydi. Bu organizmlar to`rtinchi darajali konsumentlardir. 
Ular barchasining tanasida turli bir hujayralilar, gelmintlar, kanalar ekto va 
endoparazit sifatida yashaydi. Ular ozuqa zanjirining beshinchi darajali 
konsumentlaridir. Trofik munosabat to`rt yoki besh bosqichdan iboratligini boshqa 
biogeosenozlarda ham ko`rish mumkin. 
Biogeosenozdagi organizmlarning ozuqa orqali bog`lanishi ekologik piramidalar 
qoidasi asosida amalga oshadi. Bu qonuniyatga ko`ra trofik munosabatning bir 
bosqichidan ikkinchi bosqichiga o`tgan sari biomassa va energiya o`rta hisobda 10 
marta kamaya boradi. Chunonchi, o`txo`r hayvonlar 1000 kg o`t bilan oziqlanadi, 
deb faraz qilaylik, u holda ularning vazni 100 kg ga ortadi. Shu vazndagi o`txo`r 
hayvonlarni yegan yirtqich hayvonlarning vazni esa atigi 10 kg ortishi mumkin. 
Albatta, real nisbatlar birmuncha boshqacharoq ham bo`lish mumkin. 
Biosenoz tarqalgan muhit ko`p jihatdan uning tarkibiga kiruvchi turlar, 
populyatsiyalar tuzilishini, moslanishini belgilaydi. Chunonchi, cho`l biogeosenozidagi 
qo`shoyoqlar va qumsichqonlar, bo`rilar yozda faqat kechasi va ertalab, ya’ni havo 
bir qadar salqin bo`lib turgan vaqtda ozuqa izlab chiqadi. Cho`lda yashovchi 
hayvonlarning ko`pchiligi qazuvchi hayvonlardir. Ular inini birmuncha sovuq qum 
qatlamigacha, ya’ni 50 sm chuqurlikkacha qazib boradi va shu bilan yozning 
jazirama issig`ida sharoitning salbiy ta’siridan saqlanib qoladi. 
Har bir biogeosenoz tarixiy jarayonda tarkib topgan hayotning alohida tuzilish 
darajasi bo`lib, qarama-qarshi, shu bilan birga o`zaro bog`liq, turg`un hamda 
o`zgaruvchan sistema hisoblanadi.