Muhokama savollari

Muhokama savollari
1. Hayotning necha hil shakllanish darajasini bilasiz?

2. Populyatsiya tushunchasiga ta’rif bering va bu tushunchani fanga kim kiritgan?

3. Populyatsiyadagi individlar sonining o`zgarishiga qanday omillar ta’sir etishi

mumkin?

4. Populyatsiyadagi individlarning serpushtligi qanday omillarga boѓliq?

5. Populyatsiyadagi tez ko`payuvchi turlarga qanday turlar deyiladi? Ularga

misollar keltiring.

6. Ўсимликлар популяцияси, ҳайвонлар популяцияси ва инсон

популяциясининг ёш тузилмалари ҳақида тушунча беринг

-1-

Populatsiyalar  va  ularning  individlari  orasida  ozuqa  (ovqat),  yorug'lik, issiqlikmaydon  yoki  yotoq  joylari  uchun  doimo  kurash  bo'lib  turadi. U yoki  bu joyda yashaydigan  ikkita  tur  bir  xil  trofik  (ozuqa) darajada bo'lsa (bir xil ovqatlansa),  ular  orasidagi  oziqlanish  uchun  kurash  (konkurensiya) kuchli  bo'ladi,natijada,  bir  tur  ikkinchi  tum i  asta-sekin  siqib  chiqarishi mumkin.  Masalan,  o'zimizda 

 ekilgan bedazorlarda  bir  necha  yil  begona o ‘tlarga  qarshi  kurashilmasa,  sekin-asta  begona  o'tlar  bedani  siqib chiqaradi,  uning  o'sishiga  to'sqinlik  

qiladi.  Yoki  ekilgan  g'o'za  begona o'tlardan  tozalanmasa,  ular  orasida  yorug'lik,  namlik,  ozuqa  uchun  kurash bo'lib,  g'o'zaning  o'sishi,  rivojlanishi  va  hosildorligini  keskin  kamaytirib yuboradi. 

Gauzen
ing  1934-yilda  infuzoriyalar  bilan  olib  borgan  tajribalarga murojaat  qilsak,  ya’ni  ikkita  infuzoriya turi bir xil sharoitda  parvarish qilin- 
ganda bir turi  (Paramecium  aurelia)  raqobatbardosh  bo'lib,  ikkinchi turdan (Paramecium  Saudadum)  asta-sekin  ustun  kela  boshlagan  va  oxiigi  turning 
soni  kamayib  20  kundan  keyin  mutlaqo  yo'qolib  ketgan.Gauze  asoslagan  bu  prinsip,  ya’ni  konkurent (raqobatlik)  yo'qolish prinsipi  keyinchalik  hayvonlarda  o'tkazilgan  boshqa  xil  tajribalarda  ham o 'z   isbotini  topdi.  Xuddi  shunday  konkurentlik  belgilari  yuqorida  keltiril- gan  misolimizdagidek o'simliklar populatsi

yalarida  ham  uchraydi.Raqobatlik  oqibatlari  turli  xil  bo'ladi.  Turlararo  raqobatlilik  shu  ikki tu r  o'rtasidagi  muvofiqlikni  tiklaydi  yoki  ular  orasidagi  kurash  keskin borsa,  unda  bir  populatsiya  turlarini  ikkinchi  bir  popopulatsiya  turlari  bilan almashtirishga  olib  kelishi  mumkin  yoki  bir  tur  yo'qolib  uning  o'm ini 

 ikkinchisi  egallaydi  yoki  bo'lmasa  raqobatda  bo'lgan  turlaming  biri  boshqa 
yashash  joyiga  ko'chishi  yoki  boshqa  xil  ozuqa  bilan  oziqlanishiga  o'tishi 
mumkin.  O'simliklar  o'rtasidagi  raqobatlilik  darajasini  Dj.L.Xarper  (1961, 
1962,  1963)  Sebarganing  ikki turi  misolida  o'rganib  isbotlab  berdi.Trifolium  repens  tez  o'sib  maksimal  barg  hosil  kiluvchi  tur,  ikkinchisi trifolium  fragifemmning  barg  dastasi  uzun  bo'lib,  uning  barglari  asosan poyaning  uchida joylashadi.  Shu  sababli  ham  bu  tur  tez  o'suvchi  T.repens ga  nisbatan  yuqori  yarusni  oson  egallab  oladi  va  quyoshdan  to'liq  foydalanadi.Ikki  tur  aralashtirib  ekilganda  har  biri  ikkinchisining  o'sishigato'sqinlik qiladi,  biroq  ikkala  tur  ham  hayot  siklini  tugallab  urug'  hosil  qilishga  ulguradilar.  Lekin  maydonda  har  ikkala  turning  zichligi  past  darajada  bo'ladi.
Ko'rinib  turibdiki,  ikki  tur  orasida  raqobathk  kurash  keskin  bo'lib  tursa ham  ular  morfologik  belgilari  va  maksimal  o'sish  davrlaridagi  farq  qiluvchi xususiyatlari  bilan  bemalol  birga  yashash  imkoniyatiga  egadirlar.  Xarper 1961-yilda  ana shu tajrihalaiga  asoslanib ushbu xulosaga  keladi:Ikki  tur  orasida  quyidagi  mexanizmlar  mavjud  bo'lgan  taqdirda  ular birga yashash  imkoniyatiga ega bo'ladilan
1)  har  xil  ozuqa  bilan  oziqlansalar  (misol,  dukkaklilar  va  dukkakli 
bo'lmagan turlar);
2)  hayvonlarning  yeyishiga  turlarning  har  xil  sezgirlik  darajasi  mavjud 
bo'lganda;
3)  har  xil  toksik  moddalarga  turlarning  turlicha  ta’sirchanligi  ku- 
zatilganda;
4)  yorug'lik,  suv  va  shu  kabi  omillarga  turlarning  ijobiy  ta’siri  mavjud 
bo'lganda.
-2-

Tirik materiya (ћayot)ning asosan oltita shakllanish darajasi bo'lib, ular ќuyidagi iearxik ќatorlarni ћosil ќiladi. Molekulyar, ћujay¬raviy, organizm, populyatsiya, ekosistemali va biosferali (eko¬sferali) darajalardir. Yuќorida bayon etilgan tirik organizm siste¬malari xusu¬siyatlarining negizida (asosida) ћujayra yotadi.

O'lik tabiat tarkibida mavjud bo'lgan barcha kimyoviy elementlar tirik organizmlar tarkibida ћam bo'ladi. Biroќ tirik organizmlar tarkibida uchraydigan barcha elementlarning deyarlik 99 % ni uglerod, kislorod, vodorod, azot, oltingugurt va fosfor tashkil etadi. Bu elementlar biogen elementlar deb ataladi. Ularning birikmalari bir necha o'nlab tabiiy biomonomerlar (aminokislotalar, nukleotidlar, yoѓ kislotalari, ќand moddalari) va boshќa xil organik moddalar turlarini ћosil ќila¬dilarki, ularning ћar tusdagi nisbatlari turli xil biopolemerlarni ћosil ќiladilar.

Tabiatda turli xil juda ko'plab miќdorda tirik organizmlar bo'lib, ћozirgi kunda ularning ikki milliondan ortiќ turlari mavjud. Ba'zi bir ma'lumotlarga ќaraganda (T.A.Akimova, V.V.Xaskin, 1998) planetamizdagi turlarning miќdori 5-30 mln gacha borar ekan.

Bundan tashќari, organizmlarning katta-kichikligi ћam muћim aћamiyatga ega. Er yuzida yashovchi organizmlarning ћajmi (kattakichikligi) diapozoni katta bo'lib, mikroskopik kichik tuzilishga ega bo'lgan mikroplazmalardan tortib (10-13 g), eng gigant tuzilishga ega bo'lgan (ћajmi 1000 t keladigan) Kaliforniya sekvoyiga o'xshash o'simliklar mavjud, ћattoki sut emizuvchilar sinfiga kiruvchi ћayvonlar orasida turli xil ћajmdagi vakillari bo'ladi. Chunonchi, karlik belozubkaning umumiy massasi (oѓirligi) 1-1,5 g bo'lsa shu sinfga kiruvchi ko'k kitlar¬ning oѓirligi 100-150 t ni tashkil etadi yoki birinchisidan million marta vazni oѓirroќdir. Bu farќlar turli xil organizmlarning ekolo¬gik muћitga moslashish belgilarini bildiradi va evolyutsiya uchun juda muћim bo'lgan irsiy o'zgaruvchanlik imkoniyatini yuzaga kelti¬radi.

 

V.2. Populyatsiya tushunchasi

 

Populyatsiya (yunoncha - populus xalќ, aћoli ma'nosidan olingan) - bu uzoќ muddat davrida muayyan bir ћududda yashaydigan yoki o'sadigan bir turga mansub individlar yiѓindisidir. Populyatsiyaning biologik xusu¬siyatlaridan biri - bir populyatsiyaga oid individlar boshќa popu¬lyatsiya individlariga ќaraganda erkin chatisha oladilar. Demak, popu¬lyatsiyaning asosiy xususiyati uning genetik birligidadir. Shuningdek, populyatsiya individlariga genetik geterogenlik ћam xos bo'lib, bu xususiyat ularning ћar xil sharoitga moslanishlarni belgilaydi va evolyu¬tsiya uchun juda muћim bo'lgan irsiy o'zgaruvchanlik imkoniyatini yuzaga keltiradi.

Populyatsiya atamasini 1903 yilda V. Iogansen tomonidan bir turga mansub, genetik bir xil xususiyatga ega bo'lmagan individlar yiѓindisini tushuntirishda keltirilgan edi. Demak, populyatsiya deganda bir turga oid bir-birlari bilan doimo boѓlangan organizmlar yiѓindisi e'tiborga olinadi. Chunonchi, ќaraѓaylar populyatsiyasi de¬ganda o'rmonda uchraydigan ќaraѓay turiga mansub barcha individlar yiѓindisi e'tiborga olinadi yoki o'tloќlarda ќoќi o'ti populyatsiyasi, O'zbekistonning shuvoќ, barra o'tli yaylovlaridagi shuvoќlar populyatsiyasi, ќumli cho'llardagi oќ saksovullar, izenlar, ќandimlar populyatsiyalari, ko'llardagi baќalar populyatsiyasi, dalalardagi chigirtkalar populyatsiyasi, kishi organizmida tif yoki sil kasaliklarini tuѓdiruvchi bakteriyalar populyatsiyasi yoki shaћarlarda odamlar populyatsiyasi ana shu tushunchalarga misol bo'la oladi (1, 2-rasmlar).

Xonaki ћayvonlarning aloћida guruћlari (zotlari, podalari) va o'simliklarning madaniy guruћlari (navlari, liniyalari, klonlari va boshќalar) ћam populyatsiya atamasi bilan ifodalanadi.

Gistologiya, meditsina va mikrobiologiyada ko'p ћujayrali organizmlar to'ќimasidagi bir xil tuzilishga ega bo'lgan ћujayralar populyatsiya deb ataladi. Etnograflar populyatsiya deganda o'z ichida ko'proќ ќiz olish-berish ќiladigan odamlar jamoasini tushunadilar. U yoki bu populyatsiya¬ning tarќalish chegarasini ayrim omillar cheklab tu¬rishi mumkin. Chu¬nonchi, suvda yashaydigan populyatsiyalarning keng tarќalishiga ќuruќlik yoki ќuruќlikda yashovchi ћayvon va o'simliklar populyatsiyasining tarќalishiga iќlim (sovuќ, issiќlik, namlik) yoki toѓlar to'sќinlik ќi¬lishi mumkin.

Ћar bir populyatsiyadagi organizmlar miќdori bir me'yorda bo'lib, tashќi muћit sharoiti keskin o'zgarmaguncha u shu miќdorda saќlanib ќolishi mumkin. Tashќi muћitning o'zgarishi populyatsiyadagi organizmlar sonining o'zgarishiga bevosita yoki bilvosita ta'sir etib turadi. Agar populyatsiya oziќa bilan ta'minlangan bo'lsa ћamda unga uning dushmanlari ћujum ќilib turmasa populyatsiyalardagi individlar soni ko'payib turadi, aks ћolda ularning soni ќisќarib boradi. Populyatsiyalar yashay¬digan joyda oziќa va tashќi sharoit etarli bo'lganda populyatsiyadagi in¬dividlar soni bir xilda saќlanadi. Bu fikrimizning to'ѓriligini ka¬lamushlar populyatsiyasi misolida ko'rib chiќsak bo'ladi.

Baltimor shaћridagi (AЌSh) kvartallaridan birida uchraydigan kalamushlarni olsak. Mazkur kvartalda ћisoblarga ko'ra 87 mingta kalamush uchraydi, bu miќdor bir necha yillardan beri deyarli bir xilda saќlanib kelmoќda. Vaћolanki, kalamushlarning tuѓilishi juda ko'p, lekin shunga ќaramasdan o'lishi ћam ko'p. Chunki, ћar yili tuѓilgan kalamushlarni kuchuklar eydi yoki ularni kalamush ovlovchilar ovlaydi, yoki ular bir-birlari bilan oziќa uchun talashib nobud bo'lishadilar yoki turli xil kasalliklar natijasida ko'pchiligi ќirilib ketadi, bundan tashќari yoshi katta kalamushlar yosh tuѓilgan bolalari bilan ћam ba'zan ovќatlanishadilar. Demak, kalamushlar populyatsiyasida yashash uchun keskin kurash bo'lib turadi va bu kurash jarayonida tashќi muћit sharoitining o'zgarishi populyatsiyalardagi individlar soniga so'zsiz ta'sir ko'rsatadi.

Shu kvartalda axlat (chiќindi) to'playdigan ќo'shimcha ќuti paydo bo'lgiday bo'lsa, populyatsiyalar sonini 87 mingdan 96 ming tagacha ko'paytirish imkonini berishi mumkin, aksincha ќo'shimcha yangi itning paydo bo'lishi ularning sonini 83 mingtagacha tushirish mumkin. Yoki kalamushlarga nisbatan vaќti-vaќti bilan o'tkazilib turiladigan kurashlar ћam kalamushlar populyatsiyasidagi individlar sonini vaќtincha kamaytirishi mumkin. Lekin ular yo'ќolib ketmaydi. Kalamushlarga ќarshi uyushtirilgan barcha kurash choralari natijasida individlarning ћammasi ћam o'lmaydi, bir ќismi saќlanib ќoladi.

Deylik, 87 ming kalamushdan 9 mingi o'lmay ќoldi. Bu kalamushlar ovќat etarli bo'lganligi sababli bir necha vaќtgacha yaxshi yashaydilar. Bi¬roќ tabiat ќonunlari asosida kalamushlar populyatsiyasining asl miќdori yana ќayta tiklanadi. Chunki, kalamushlarning tiklanish ќobiliyati juda yuksak. Masalan, bitta kalamush ћar olti ћaftada agar sharoit optimal bo'lib tursa 12-14 tagacha bola tuѓadi. Shu sababli kala¬mushlar sonini ќisќartirishning yoki ularni yo'ќotishning asosiy omili bu ular uchun noќulay yashash sharoitlarini yaratish, kalamushlar yashaydigan inlarni yo'ќotish, chirindilar saќlanadigan konteynerlar ќopќoќlarini maћkam yopish va ularga ќarshi kurash choralarini uzluksiz olib borishdir.

Populyatsiyalar soniga yil fasllari bo'ylab tashќi muћit sharoitining o'zgarishi ћam ta'sir etib turadi. Masalan, Markaziy Osiyoda iќlim sharoitining fasllar bo'ylab o'zgarib turishi ba'zi bir populiyatsiyalardagi individlar sonini o'zgarib turishiga sabab bo'lishi mumkin. Markaziy Osiyoning chala cho'l va cho'l zonalarida ќishi sovuќ, yozi esa issiќ, buning ustiga yoѓingarchilik ћam kam bo'lib, fasllar bo'ylab u bir tekis taќsimlanmagan. Shu sababli yoѓingarchilik ko'p bo'lgan yillarda – o'simlik va ћayvon populiyatsiyalarining miќdori ko'proќ, kam bo'lgan yillarda esa oz bo'ladi. Buni lolaќizѓaldoќlar, ќo'nѓirboshlar, va shu kabi boshќa xil o'simlik populyatsiyalari misolida ko'rish mumkin. 2000 va 2001 yillarda O'zbekistonda ќurѓoќchilik bo'lganligi sababli toѓ oldi ћududlarda barra o'tli o'simliklardan lolaќizѓaldoќlar, chitirlar, ќashќar yunѓichќalar, ќo'nѓirboshlar populyatsiyalari individlari keskin kamayib ketgan bo'lsa, yoѓingarchilik ko'p bo'lgan 2002 va 2003 yillarda esa biz uning aksini, ya'ni populyatsiya individlari sonining keskin ko'payib ketganligini ko'rdik. Ba'zi yillari chigirt¬kalar uchun ќulay sharoit tuѓilib, ularning ћaddan tashќari ko'payib ke¬tishi kuzatiladi. Bu ћodisa Ќozoѓistonda 1997 yil, ayniќsa, 1999 yil yoz oylarida yaќќol kuzatildi. Chigirtkalar birgina Ќo¬zoѓistondagi ekinlarga emas, ћattoki Ќozoѓiston bilan chegaradosh bo'lgan Rossiya Federatsiyasi viloyatlaridagi ѓalla ekinlariga ћam katta ziyon keltirdi.

Populyatsiyalarning xuddi shunday ko'payish ћolatlarini boshќa turlarda ћam kuzatish mumkin, bunday ћolat ayniќsa, kassalik tuѓdiruvchi bakteriyalarda ko'p bo'lib, natijada epidemiya paydo bo'ladi. Ana shunday epidemiyalarga o'lat epidemiyasi, vabo epidemiyasi, gripp epidemiyalari misol bo'ladi. XIV asrda Evropada ana shu epidemiyalar oќibatida ќit'aning to'rtdan bir ќism aћolisi, milloddan oldingi IV asrda esa Rim Imperiyasi aћolisining yarmisi ќirilib ketgan. Epidemik kassalliklar natijasida ba'zi o'simlik va ћayvonlarning butun populyatsiya¬lari yo'kolib ketishi ћam mumkin.

Yangi sharoitga tushgan populyatsiyalar individlari avvalo sekinroќ, keyinchalik esa juda tez rivojlanib populyatsiya sonining belgilangan darajasiga borib, bir xilda to'xtashi mumkin. Buni sutdagi sut kislotali bakteriyalar misolida ko'rish mumkin. Sigir elinidagi sut odatda toza, bakteriyasiz (steril) bo'ladi. Birinchi soѓib olingan dastlabki sutda bakteriyalar miќdori 1 ml (1 sm3) sutda 10 ta bo'ladi deylik, shun¬dan keyin sutni sovuќxonada saќlanmasa (sovutilgan ћolda) unda bakte¬riyalarning yashashi va ko'payishi uchun ќulay sharoit tuѓilib, ћar 30 mi¬nutda bakteriyalar soni ikki barobar ortib boradi va 6 soatdan so'ng 1 ml sutdagi bakteriyalar soni 45000 taga etadi. Agar xuddi shunday sha¬roit bo'lib bu bakteriyalar 9 soat davomida bo'linib turganda edi ularning soni 3 mln ga etgan bo'lur edi, biroќ bunday bo'lmaydi, chunki 8-soatlarga borib bakteriyalar soni 1 mln ga etgan paytda ularning bo'linish va ko'payish intensivligi oziќaning kamayishi, bakteriyalarning o'zlari ajratib chiќargan zaћarli moddalar ta'siri natijasida ќisќarib ketadi va populyatsiyalar soni stabillashadi, demak o'lish tuѓilgan individlar sonini tartibga solib turadi va populyatsiyaning doimiylik sonini ta'minlaydi.

Populyatsiyadagi individlar bir-biridan yoshi, jinsi bilan odatda o'zaro chatishadigan ћar xil avlodlarga, ћayot tsiklining turli fazalariga beќaror guruћlarga (poda, koloniya, oila va boshќalarga) mansubligi bilan farќ ќiladi. Populyatsiyadagi individlar soni ћar xil turlari orasidagina emas, balki bir tur ichida ћam turli xil bo'ladi (bir necha yuzdan milliontagacha etishi mumkin). Populyatsiya egallagan joy chegaralarini aniќlash ko'pincha ќiyin bo'ladi, chunki bu chegaralar doimo o'zgarib turadi.

Populyatsiyadagi individlar bir xilda emas. Populyatsiyaning tarkibi va sonini o'rganuvchi demograflar fikricha populyatsiyadagi individlar bir-birlaridan jinsi va yoshi bilan keskin farќlanadilar. Populyatsiyaning jins tuzilmasi turli yoshdagi guruћlardagi erkak va urѓochi individlarning son jiћatdan nisbati ћisoblanadi. Populyatsiyadagi jinslar nisbati, birinchidan, jinsiy xromosomalarning ќo'shilishi bilan, ya'ni genetik ќonuniyatlarga boѓliќ bo'lsa, ikkinchidan, unga ma'lum darajada tashќi muћit ћam ta'sir etishi mumkin.

Ekologik nuќtai nazardan ќaraganda populyatsiyadagi jinslar nisbatining biror tomonga siljishi ushbu populyatsiyadagi mavќei bilan boѓliќ. Masalan, parazit chuvalchanglar va jamoa bo'lib yashovchi ћasharotlarda erkak jins faќat otalanish jarayonida ishtirok etishdan iborat bo'lgani uchun jinslar nisbati urѓochilar tomon siljigan. Sut emizuvchilardan tuyoќlilar orasida ћam ana shunday nisbat kuzatiladi. Monogam yirtќich sut emizuvchilar va ќushlarda erkak jins bolalarga va urѓochi jinsga oziќa tashishda ishtirok etadi. Shuning uchun ularda jinslar nisbati teng bo'ladi.

Populyatsiya evolyutsiyasi uchun urѓochi organizmlarning yoshi muћim aћamiyatga ega. Chunki, bizga ma'lumki, populyatsiya individlarining o'lishi va ularning serpushtliligi so'zsiz jinsi va yoshiga boѓliќ bo'ladi. Masalan, inson populyatsiyasi sonining o'sishi ko'pincha 15-35 yoshda bo'lgan ayollarga boѓliќ. Bu potentsialdan yosh yoki undan katta bo'lgan ayollarda bu xususiyat ancha past bo'ladi.

Populyatsiyaning yosh tizimi sharoitga ќarab ћar bir populyatsiya uchun turning genetik xususiyatiga boѓliќ bo'ladi.

O'simlik fitotsinozidagi muayyan turlarning ћar xil ћolatlardagi individlarning yiѓindisi tsenopopulyatsiya deb ataladi. Uni agar gulli o'simliklar misolida ko'radigan bo'lsak unga tuproќda (yoki uning yuzasida) o'z ћayotchanligini yo'ќotmagan uruѓlar, niћolar va ћar xil yoshdagi individlar kiradi. Tsenopopulyatsiyalarning tarkibiy ќismiga ba'zan o't o'simliklarning er osti organlari – ildizpoya, piyozbosh, tuganak, ildizmeva kabilar ћam kiradi. Shunday ќilib, jamoaning turlar tarkibi – tsenopopulyatsiyalar yiѓindisidir. Turlarning o'zi esa populyatsiya yiѓindisidan iborat. Jamoadagi populyatsiyalar turli o'lchamdagi maydonni egallashi va yoshlarining nisbatlari bilan farќ ќilishadi. T.A.Rabotnov populyatsiyadagi o'simliklar ћayotini ќuyidagi davrlarga ajratib o'rgatishni taklif ќiladi:

a) Latent davri – bunda o'simlik spora, uruѓ yoki mevalar ћolida tinim davrida uchraydi. Masalan, terakning uruѓi ћayotchanligini 3 – 4 kundan to 3 ћaftagacha saќlay oladi, ba'zi bir begona o'tlar esa (shumѓiya, zarpechak) uruѓining ћayotchanligini bir necha o'n yillab saќlay oladi;

b) Virgil davri – o'simlikning maysalik davri, ya'ni yosh o'simlikning gullashgacha bo'lgan davri;

 v) Generativ (etilish) davri – sporolar yoki gullash va uruѓ ћosil bo'lish davri;

g) Senil (ќarilik) davri – o'simliklarda fiziologik jarayonlarning susayishi, generativ ko'payish xususiyatning yo'ќolish davri.

T.A.Rabotnov tushunchasiga ko'ra populyatsiyalarning invazion, normal va regressiv xillari bo'ladi. Invazion populyatsiya deyilganda, o'simliklar jamoasiga endigina kirib kelayotgan populyatsiyalar bo'lib, ular niћollar, yosh ћamda voyaga etgan ћoldagi o'simliklardan tashkil topgan bo'ladi. Bunday populyatsiyaning uruѓlari fitotsinozga tashќaridan kelib ќolib, jamoada muћim o'rin egallamasligi yoki mutloќ yashay olmasligi ћam mumkin.

Regressiv turdagi populyatsiya generativ kupayish xususiyatini yo'ќotgan populyatsiyadir. Bunday populyatsiyadagi individlar gullamaydi, yoki gullasa ћam uruѓ va mevalari unuvchanligini yuќotgan bo'ladi. Bu esa populyatsiyaning fitotsinozda o'lib, yo'ќolib, chirib ketayotganligini ko'rsatadi.

Normal turdagi o'simliklar populyatsiyasi jamoada rivojlanish davrining barcha bosќichlarini to'liќ o'tkazuvchi o'simliklardir, ular spora yoki uruѓlardan tortib, to voyaga etgan o'simliklar ko'rinishida uchraydi.

Populyatsiyaning yosh tizimi o'simlik va ћayvonlarda ћam bir necha omillarga boѓliќ. U birinchi navbatda, baloѓatga – voyaga etish vaќti, umr ko'rish muddati, ko'payish davri muddati, avlodlar davomiyligi, ota – onasidan bir vaќtda tuѓiladigan individlarning bunyodga kelish muddati, ћar xil jins va yoshdagi individlarning nobud bo'lish xarakteri, populyatsiyaning son jiћatdan o'zgarib turish dinamikasi kabilarga boѓliќ.

O'simlik va ћayvon populyatsiyaning yosh tizimiga juda ko'p misolar keltirish mumkin. Biroќ, populyatsiyaning yosh tizimini yaxshiroќ tasavvur ќilish uchun odamlardagi yosh davrlariga oid ma'lumotlar bilan cheklanishimiz mumkin.

 

Odamlarning tuѓilgan kunidan boshlab

ќarishigacha bo'lgan davri:

 

1.      Yangi tuѓilgan bola       -        1 – 10 kungacha

2.      Emizikli davrdagi bola  -        10 kundan 2 yilgacha

3.      Go'daklik   -        1 – 3 yosh

4.      Ilk bolalik   -        4 – 7 yosh

5.      Bolalik       -        8 – 12 yosh (o'ѓil bolalar)

8 – 11 yosh (ќiz bolalar)

6.      O'spirinlik  -        13 – 16 yosh (o'ѓil bolalar)

12 - 15 yosh (ќiz bolalar)

7.      Yoshlik      -        17 – 21yosh (o'spirinlar)

16 – 20 yosh (ќizlar)

8.      Voyaga etishning birinchi davri       -        22 – 35 yosh (erkaklar)

21 – 35 yosh (ayollar)

9.      Voyaga etishning ikkinchi davri      -        36 – 60 yosh (erkaklar)

36 – 55 yosh (ayollar)

10.    Yosh ќaytgan (keksaygan) davr      -        61 – 74 yosh (erkaklar)

56 – 74 yosh (ayollar)

11.    Ќarilik        -        75 – 90 yosh (erkaklar, ayollar)

12.    Uzoќ umr ko'rish (uzoќ yashash)    -        90 yoshdan yuќorisi

 

Populyatsiyaning fazoviy tizimi populyatsiya maydonidagi ayrim individlar va guruћlarning tarќalish xarakterini ifodalaydi. Odatda tur va ayrim populyatsiyalar ichida individlar bir tekis tarќalmaydi, chunki yashash shoriti, ya'ni oziќa resurslari, boshpana kabilar notekis taќsimlangandir. Bundan tashќari populyatsiyani tashkil etuvchi organizmlarning biologik xususiyatlari, ћarakatchanligi muћim aћamiyatga ega bo'ladi. Ћar ќanday populyatsiyadagi individlarning ma'lum darajada bir joydan ikkinchi joyga ko'chib yurishi kuzatiladi. Ba'zi bir individlar tuѓilgan joyida abadiy yashab ќolishi mumkin. Ikkinchi bir populyatsiyaning individlari esa, uzoќ masofalarga ko'chib o'tadi.

Populyatsiyadagi individlarning uch turdagi tarќalishi ma'lum: 1) bir tekis; 2) tasodifiy; 3) guruћli (to'da-to'da).

Individlar bir tekis tarќalganda xuddi mevali daraxtlar boѓda o'tќazilganidek, bir – biriga nisbatan bir xil masofada joylashadi. Tabiatda ushbu tarќalish turi juda kam uchraydi. Etilgan o'rmonlarda baland daraxtlarning joylashishi bir tekis joylashishga yaќin keladi. Suv bo'yida yashovchi yirik koloniyali ќushlarning individlari ћam ana shunday joylashadi.

Tasodifiy tarќalishda individlar bir – biridan ћar xil masofada joylashadi.

Tabiatda guruћli tarќalish turi ko'p uchraydi. Bunda individlar to'da ћosil ќilib, bir – biridan turli xil masofada joylashadi. Individlar guruћ ichida bir tekis yoki tasodifiy joy egallaydi. Guruћli tarќalish notekis muћit ta'siri natijasida, ya'ni muћitning ayrim bo'limlarida ќulay sharoit bo'lishi va ba'zi birlarida esa noќulay omillarning mavjudligi sabab bo'ladi.

Populyatsiyaning o'sish tezligi, ya'ni o'lim bilan tuѓilishning umumiy natijasi ћam uning yoshi tarkibiga ta'sir etishi mumkin. Masalan, ko'p yillardan beri Shvetsiya aћolisining miќdori deyarlik doimiy o'zgarmay kelmoќda. Deylik populyatsiyada ћar yili ma'lum doimiy miќdorda bolalar tuѓiladi va shuncha miќdorda o'lim ћam bo'lib turadi. Bu populyatsiyaning kattaligi doimo bir xilday. Agar ana shu populyatsiyada tuѓilgan bolalarning 95 % 45 yoshgacha yashaydi desak, unda 45 yoshlik populyatsiya a'zolari tuѓilgan bolalar sonining 95 % tashkil etadi. Agar tuѓilgan bolalarning 35 % 80 yoshgacha umr ko'radi desak, unda 80 yoshli ќarilar populyatsiyadagi tuѓilgan bolalar sonining 35 % teng bo'ladi. Demak, Shvetsiyada yosh tarkibi bilan tuѓiladigan odamlarning umri o'rtasida yaќin muvofiќlik mavjud. Biroќ, o'limdan kam bo'lsa ћam tuѓilish ko'p bo'lib, aћolining o'sishi 0,6 % ni tashkil etadi.

Kosta - Rika davlatida esa buning mutlaќo teskarisi kuzatiladi. 1963 yilda aћolining o'sishi 4,1 % bo'lgan. Tuѓilishning ko'pligi ki¬chik yoshdagi sinflarning ko'payishiga olib keldi.

 

V.3. Populyatsiyaning statistik tavsifi:

tuѓilish, o'sish zichligi, o'lim

 

Populyatsiya tur va ekosistemaning asosiy tizim birligi ћisoblanadi. Populyatsiya ma'lum bir tizim va tashkiliy xususiyatga ega bo'lib uni tasvirlash ћam mumkin. Populyatsiyadagi individlar tuѓiladi, ќariydi va nobud bo'ladi, biroќ populyatsiya esa bu belgilardan mustasno.

Populyatsiyaga ќuyidagi xususiyatlar xosdir:

Tuѓilish va nobud bo'lish. Populyatsiyaning katta kichikligi bir necha sabablarga asoslangan bo'ladi. Populyatsiyalar ќo'shni populyatsiyadan kelgan individlar ћisobiga yoki bo'lmasa tuѓilish ћisobiga kengayib borishi mumkin.

Tuѓilishning fiziologik va ekologik xillari bo'ladi. Fiziologik tuѓilishda ideal sharoitda nazariy ћisoblangan, ya'ni individlarning maksimal ћosil bo'lish soni tushunilib, bunda cheklovchi omillar ta'sir etmaydi, ko'payish faќat fiziologik sabablarga ko'ra cheklanishi mumkin.

Tuѓilish ќuyidagi formula yordamida aniќlanadi:

 V q   . Ushbu formula ?N0 q Nn2 – Nn1 – avvalgi va keyingi ћisobga ko'ra organizmlar sonining ortishini bildiradi. Ushbu formula esa ?t q t2 – t1 – ikkita muddatdagi ћisob ќilingandagi vaќtning farќi. Agar populyatsiyadagi bir individga to'ѓri keladigan yangi individlarni ћisobga olinsa, bundan nisbiy tuѓilish kelib chiќadi:

V q   populyatsiyadagi individlar sonining ortishi tuѓilish ћisobiga ortmay, balki emigratsiya tufayli, ya'ni boshќa populyatsiyalardan individlarning kelib ќo'shilishi ћisobiga ћam o'zgaradi. Emigrantlarning kelib ќo'shilishi, ayniќsa, o'simlklar meva ћosil ќilgan davrda, shuningdek, ћayvonlarning yosh individlari voyaga etib tarќalishi davrida kuzatiladi.

Ko'payishning muћim xususiyatlaridan biri bu serpushtlilikdir. Turli xil organizmlarda serpushtlik turlicha bo'ladi. Sut emizuvchi ћay¬vonlarda ko'pincha tuѓilish atamasi bir yilda bitta samkadan oli¬nadigan avlodlarga nisbatan ishlatiladi.

Insonlarda esa ћar 1000 kishiga bir yilda tuѓiladigan bolalar soni bilan ta'riflanadi. Taraќќiy etayotgan mamlakatlarda tuѓilish taraќiy etgan, rivojlangan mamlakatlarga nisbatan 2 barobar or¬tiќdir.

Populyatsiyaning kattaligi nobud bo'lish yoki individlar emigratsiyasi ћiso¬bida torayishi mumkin. Populyatsion biologiyada o'lish va o'lish eћtimoli degan tushunchalar mavjud bo'lib, bu ko'rsatkich individlar¬ning umumiy soniga nisbatan yoki bir yilda ћar mingta individlarga nisbatan nobud bo'lgan individlar soni bilan belgilanadi.

Statistik ma'lumotlarga ќaraganda rivojlangan mamlkatlarda o'lim rivojlanayotgan mamlakatlar aћolisiga nisbatan ancha past bo'ladi. Bu ko'pincha yashash sharoiti, ovќatlanish va tibbiy xizmat ko'rsatish darajasiga boѓliќdir. Lekin shunga ќaramasdan Yaponiya, Kosta-Rika mamlakatlarida o'lim soni boshќa mamlakatlarga nisbatan kam, bu esa ular aћolisining tarkibida yosh avlodning ko'pligi bilan belgilanadi.

Populyatsiyaning katta - kichikligiga ta'sir etuvchi omillardan biri - bu tuѓilgan individlarning jinsiy baloѓatga etish darajasidir. Bu ko'rsatkich serpushtlilikka nisbatan o'zgaruvchan bo'lib ћar bir turda ћar xil bo'ladi. Shuning uchun u yoki bu populyatsiyadagi individlar miќdorining doimiyligi ћar bir juft individ avlodining reproduktiv (nasl ќoldiradigan) yoshgacha borib etishiga boѓliќ.

Ћar bir tur o'ziga xos yashash chiziѓiga ega. Ko'pchilik o'simlik va ћayvon organizmi ќarigandan so'ng ћayotchanlik xususiyatlarini susaytiradi. Bu tabiiy biologik ќonun bo'lib, organizm ќarigan sari uning o'lish eћtimoli ortib boradi. O'lish sabablari turlicha bo'ladi. Biroќ uning eng asosiy negizi tashќi muћitning noќulay omillariga orga¬nizm¬ning chidamliligi susayadi, ayniќsa, organizm kasalliklarga chi¬damsiz bo'lib ќoladi. Bunga misol ќilib odamlar populyatsiyasini olish mumkin.

Oliy sifatli tibbiy yordam ko'rsatish ћamda ratsional ovќatlanish darajasiga ega bo'lgan rivojlangan mamlakatlarda ko'pchilik odamlar uzoќ umr ko'rishadi, biroќ bu mamlakatlarda ћam ћozircha odamning o'rtacha umrini 75 yoshdan oshirish imkoniyati bo'lmayapti. Chunki bu ko'pincha bolalar o'limiga boѓliќdir. Rivojlangan mamlakatlarda bola¬lar o'limi ancha past bo'lsa ћam, ћozirgacha uni mutlaќo yo'ќotib bo'linganicha yo'ќ. Yashash chiziѓiga ќarilikdan tashќari yana bir ќancha omillar, jumladan tasodifiy o'lim ta'sir ko'rsatib turadi. Chunki yosh o'tib borishi bilan tasodifiy o'lim xavfi oshib boradi. Tasodifiy o'limlarga avtomobil, temiryo'l, ћavo yo'llari, ishlab chiќarish korxona¬lari va urushlarda ћalok bo'lgan kishilar kiradi. Masalan, ћozirgi kunda Angliyada avtomobil fojiasida ћalok bo'lgan kishilar ko'pincha 20 - 25 yoshga to'ѓri keladi.
-3-

Hayvon  va  o‘simlik  populyatsiyalari  bir  joyda  mavjud  bo‘lmaydi  ammo  ular  odatiy kompleks  makon  landshaftida  yuzaga  keladi.  Ekologiya  sohasidagi  dastlabki  izlanishlar bunday  makoniy  tarkibiy  qismni  e`tiborsiz  qoldirgan  edi.  Ammo  ularning  mulohazalari hozirda  ko‘proq  nazariy  va  amaliy  ekologiya  uchun  asosiy  mavzu  hisoblanib,  ushbu bo‘limning  bir  necha  boblarida  muhokama  qilingan.  Izlanishning    ushbu  samarali  sohasi Hanski (II.4 bobda) tomonidan chuqurroq muhokama etilgan. Tabiiy muhit  xilmaxilligining turkumlari  istiqomat  qiluvchi  turlarni  turli  xil  holatda:  ba`zilari  bo‘sh  bo‘lishi  mumkin  va boshqalari  yangi  populyatsiyani  yaratish  uchun  bosib  oluvchilar  tomonidan  yo‘qotib yuborilgan  yoki  allaqachon  yo‘qolib  bo‘lgan  va  yoki  aslini  olganda  mustaqil  qo‘zg‘atuvchi kuchlar bilan subpopulyatsiyalar tomonidan egallab olinishi mumkin bo‘lgan holatda hisobga olib  o‘rganishi  lozim.  Bu  metopopulyatsiya  hisoblanib  ularning  dinamikasini  ba‘zi  bir  uzoq muddatli  izlanishlar  bilan  biriktirgan    holda  nazariy  o‘rganish  ,  Hanski  fikriga  ko‘ra,  ushbu fanni  judayam  boyitadi  va  amaliy  ekologiya  ,  ayniqsa  ,  muloqot  biologiyasi  uchun  katta ahamiyat  kasb  etadi.  Toq  populyatsiyadan  juft  populyatsiya  va  kichik  to‘plamlargacha bo‘lgan  oraliqda  turlar  o‘zaro  aloqaga    kirishishining  turli  xil  yo‘llari  bir  necha  mualliflar tomonidan  tadqiq  etilgan.  Bu  o‘z  ma`nosida  muhim  ammo  binoga  jamiyatlar  va ekotizimlardan boshlab g‘isht qo‘yish kabi juda ham murakkab hisoblanadi. Populyatsiyalar faqatgina ularning o‘sishi  va ko‘payishi uchun  yetarli ma`nbalarga ega bo‘lishsa ham  gullab yashnash  xususiyatiga  egadirlar  hamda  resurslar  uchun  kurash  ko‘plab  jamiyatlarni  barpo etish  uchun  asosiy  vosita  hisoblanadi.  Bizda  yashash  uchun  kurash  borasida  ikki  maqolani berib o‘tamiz:.

 Populyatsiyalarning  klassifikatsiyasi.  Populyatsiyani klassifikatsiyalashda bir necha prinsiplarga  amal  qilinadi,  populyatsiyaning  makonda  tarqalishini  professor  N.P.Naumov (1963)  quyidagicha  bo‘ladi:  elementar  (boshlang‘ich,  sodda),    ekologik    va  geografik populyatsiyalar Elementar  populyatsiya  bu  uncha  katta  bo‘lmagan,  bir  xil  joyda  uchraydigan  tur vakillarining  yig‘indisi.  Agar  biogeotsenoz  ichida  yashash  sharoiti  har  xil    bo‘lsa, populyatsiyalarning soni ko‘p bo‘ladi,tur ko‘p sonli  populyatsiyalarhosil qiladi. 

Ekologik  populyatsiya  –sodda  elementar  populyatsiyalar  yig‘indisidan 

 hosil  bo‘ladi.  ma'lum biogeotsenozda turichidagi guruhlardan yuzaga keladi.

  Geografik  populyatsiya   ekologik  populyatsiyalarni  o‘z  ichiga  oladi  va  bir  hil geografik  sharoitda,  xududda  uchraydi.  Lekin  geografik  populyatsiyalar  etarli  darajada  bir biridan chegaralangan  bo‘lib, kattakichikligi,  ko‘payishi,  ekologik  moslanishlari,  fiziologik va xulqiy xususiyatlari bilan farq qiladi.  Populyatsiya – (fransuzcha populations) xalq, aholi deganma’nolarni bildiradi. Ekologik nuqtai nazardan populyatsiya deb uzoqmuddat davomida muayyan bir joyda yashaydigan yoki o‘sadigan vabir turga mansub bo‘lgan individlar yig‘indisiga aytiladi.

Populyatsiyaning asosiy xususiyati uning genetik birligidir. Yana birxususiyati o‘zini son jihatdan idora etishidir. Populyatsiyaningoptimal sonini saqlab turilishi populyatsiya gomeostazi deyiladi.Populyatsiyani guruhli birlashma deb atash mumkin. Individlarning ma’lum hududda tarqalishi, jinsi, yoshi hamdamorfologik, fiziologik, hulqiy va genetik xususiyatlaripopulyatsiyaning tuzilmasini ifodalaydi.

Populyatsiyaning individlari bir-biridan yoshi, jinsi, hayot siklining turli fazalariga, beqaror guruhlarga mansubligi bilan farq qiladi.Populyatsiyalar ekologiyasining asoschisi ingliz olimi Ch. Elton bo‘lib,populyatsiyalar ekologiyasi fani 1930 yilda vujudga keldi. Ch. Elton o‘zining“Hayvonlar ekologiyasi” kitobida ayrim organizmlarni o‘rganishdan populyatsiyalarni o‘rganishga o‘tish kerakligini aytgan. Chunki bundayo‘rganilganda populyatsiyadagi organizmlarning moslashishi va boshqarilishiyaqqol ko‘rinadi, bunda asosiy masala populyatsiya sonining dinamikasi hisoblanadi.Populyatsiyalar to‘g‘risidagi ma’lumot populyastion genetikada paydo bo‘ldi va turlar murakkab tizim deb qaralganidan keyin rivojlana boshladi.Amaliy ehtiyojlar ham populyatsiyalar ekologiyasining rivojlanishiga sababbo‘ldi.

Populyatsiyalar ekologiyasining rivojlanishiga S.A.Severstov, S.S.Shvarst,N.P.Naumov, G.A.Viktorov kabi olimlar katta hissa qo‘shdi. O‘simliklar populyatsiyasini o‘rganishga Sinskaya E.N. (1948), T.A.Rabotnov., A.A.Uranov asos soldi. S.S.Shvarstning "Hozirgi ekologiyaning uslublari" nomli asariningbirinchi qismida "Ekologiya— populyatsiyalar to‘g‘risidagi fan" deyilgan,populyatsiya esa hayvonlar uchun asosiy va birdan-bir yashash formasidir

deyilgan.Populyatsiyani o‘rganishda ikkita metodologik yondashish mavjud:

birinchisiga muvofiq, dastlab organizmlarning xususiyatlaridan kelib chiqadi,

keyin ular populyatsiyaning xususiyatlari bilan bog‘lanadi. Ikkinchisiga binoan

populyatsiyaning xususiyatlari, yashash muhiti bilan bog‘lanadi deb ta’kidlanadi.

Populyatsiya bir butun tizim shaklida, tashqi omillar bilan bog‘langan holdao‘rganiladi. Hozirgi vaqtda biologiyada "populyatsiyalar biologiyasi" sohasi

mavjud. Bunda, populyatsiyaning joydagi roli - konsument, produstent varedustentlar, har xil yoshdagi jinsiy guruh va ozuqa zanjirining biotsenozdagi rolio‘rganiladi. Ekologik yondashish populyatsiyalarning muhit fizik-geografik

omillariga moslashishini o‘rganish bilan birga, biotik bog‘lanishlarga bog‘liq,organizmlarning ko‘payish va boshqa organizmlar bilan ekotizimda birga

yashashini ham o‘rganadi. Populyatsion ekologiya quyidagilarni o‘rganadi:

1) populyatsiyaning ekologik strukturasini maxsus o‘rganish;

2) populyatsiyalarning tur ichidagi bir-biriga bog‘liqligi, o‘zaro munosabati

va ta’sirini o‘rganish;

3) tashqi muhit o‘zgarishiga bog‘liq, makon va zamonda populyatsiyadagi

genotipik tarkibining o‘zgarishini o‘rganish.

Populyatsiyalar ekologiyasi katta ahamiyatga ega bo‘lgan hayvon vao‘simliklarni ko‘paytirish yo‘llarini topish maqsadida vujudga keldi. Bunda, har xilparazitlar, kasal tarqatuvchi organizmlar hisobga olinadi.Populyatsiyalar ekologiyasi kam uchraydigan va yo‘qolib ketayotganturlarni qo‘riqlashning ilmiy asoslarini ishlab chiqadi. Atrof - muhitdagi ko‘phayvon va o‘simliklar tartibsiz iste’mol qilinishi natijasida yo‘qolib ketadi. Uni tiklash choralari populyatsion ekologiyaning vazifalari qatoriga kiradi. Buning uchun populyatsiyalarni tabiiy sharoitda o‘rganish kerak, masalani o‘rganishda vahal qilishda matematik - statistik usullar katta rol o‘ynaydi. Populyatsiyani o‘rganishda ayrim omillar orqali kuzatuvlar olib boriladi. Populyatsiyalar esa doimiy o‘zgarishda bo‘ladi. Populyatsiya tarkibi uning zamon va makonda tarqalishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar orqali aniqlanadi. Vaqt ichidagi o‘zgarishlaresa populyatsiyalar sonining o‘zgarishida bilinadi. Populyatsiyalar ekologiyasida o‘sish tezligi, populyatsiya sonining o‘zgarishi kabilarning matematik modellari ishlatiladi. Bu modellarni tuzish, yashovchanlik va o‘lish terminlari bilan bog‘liq.

4.2. Populyatsiyalar dinamikasi

Populyatsion ekologiyaning amaliy jihatlari yana shu bilan ahamiyatliki,

zararkunandalarning ko‘payishini oldindan aniqlaydi va unga qarshi kurashyo‘llarini ishlab chiqadi. U turlarning kritik soni va yashovchanligini o‘rganadi.Populyatsiyadagi organizmlar sonining dinamikasi uzoq muddat davomida kuzatishlar olib borib, uning tashqi muhit omillariga bog‘liqligi aniqlanadi.Populyatsiyalar ekologiyasining predmeti populyatsiyaning tuzilishi, dinamikasini, yoshi va jinsini o‘rganishdan iborat. Chunki ular hosildorlik vako‘payish xarakterini ko‘rsatadi, bu esa yashash sharoitiga moslashish kriteriyasi

bo‘lib, o‘lish bilan ko‘payish o‘rtasidagi nisbatni belgilaydi.Populyatsiyaning muhim xususiyatlaridan biri, o‘zini son jihatidan idora etishdir. Individlar o‘rtasida aloqalar bo‘lishi bilan birga, ularning yashab turgan joylari bilan ham aloqalari mavjud. Guruhli hayot tarzi populyatsiya uchun o‘ziga xos xususiyatlarni keltirib chiqaradi. Bunday xususiyatlar quyidagilardan iborat: populyatsiyaning soni, zichligi, tug‘ilishi, o‘lishi, populyatsiyaning o‘sishi, o‘sishsur’ati, biotik potentsiali va boshqalar.Individlarning ma’lum hududda tarqalishi, jinsi va yosh bo‘yicha nisbatlari, morfologik, fiziologik hulqi va genetik xususiyatlar populyatsiyaning tuzilmasiniifodalaydi.

Populyatsiyadagi individlar bir-biridan yoshi, jinsi, o‘zaro chatishadiganavlodlariga hayot siklining turli fazalar va guruhchalarga (poda, koloniya va boshqalar) mansubligi bilan farq qiladi. Har qanday tur populyatsiyalar tizimidan tarkib topadi. Uning tuzilmasi esa individlarning harakatlanishi yoki ma’lum hududga bog‘liqlik darajasi, tabiiy to‘siqlarni yengib o‘ta olish kabi biologic xususiyatlari bilan belgilanadi. Populyatsiyalar ichida organizmning o‘sishi, tarqalishi va boshqa ko‘pgina sabablarga ko‘ra, ya’ni tashqi muhitning o‘zgarishi, dushmanlar sonining o‘zgarishi kabi qator omillarga bog‘liq holda o‘zgarish vujudga keldi.Populyatsiyaning jins tuzilmasi, turli yosh va guruhlardagi erkak va urg‘ochiindividlarning soni orqali ifodalanadigan nisbatidir. Populyatsiyadagi jinslarnisbati, birinchidan, jinsiy xromosomalarning qo‘shilishiga, ya’ni genetikqonuniyatlarga bog‘liq. Ikkinchidan, unga ma’lum darajada tashqi muhit ham ta’siretishi mumkin. Populyatsiyaning evolyutsiyasi uchun urg‘ochi organizmlarning soni muhim ahamiyatga ega. Masalan, odamlar populyatsiyasining potentsial o‘sishi, o‘smir va qariyalar emas, 15 yoshdan 35 yoshgacha bo‘lgan ayollar hisobiga to‘g‘ri keladi.Populyatsiyadagi individlarning nobud bo‘lishi va jinslar nisbati amaliy ahamiyatga ega.Populyatsiyaning yosh tuzilmasi qayta tiklanish jadalligi, nobud bo‘lishi darajasi va nasllar gallanishining tezligi kabi muhim jarayonlarni ifodalaydi. U aniq sharoitga qarab, har bir populyatsiya uchun turning genetik hususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Yosh tuzilmasi har xil usullarda ifodalanadi. Populyatsiyani boshqarish, foydalanish, monitoring va muhofaza vositasibo‘lib xizmat qiladi. Chunki populyatsiya sonining boshqarilishi tabiatda kuzatiladi, uning bir qismi olinganda u yana tiklanadi. Shuning uchun populyatsiyani boshqarish muhofaza vositasi bo‘lib xizmat qiladi. U monitoring vositasi hamdir, chunki tur emas, ularning populyatsiyasini kuzatish kerak.Muhofaza qilganda esa populyatsiyalarni muhofaza qilish orqali o‘simlik va

hayvon turlarini saqlab qolish mumkin.

Hozirgi vaqtda antropogen omillar ta’sirida tabiiy o‘simliklar jamoasidaba’zi bir ko‘p iste’mol qilinadigan dorivor va yem-xashak o‘simliklarining populyatsiyalaridagi organizmlar insonlar tomonidan me’yorsiz foydalanish natijasida yo‘qolib ketmoqda. Masalan, mollar ko‘p yeydigan yem-xashak o‘tlari

me’yorsiz foydalanish natijasida Angren adirlari va boshqa joylarda kamayib bormoqda, ularning joyini esa termopsisga o‘xshagan mollar iste’mol qilmaydigan

o‘simliklar populyatsiyasi egallamoqda. Shuning uchun foydali o‘simliklar populyatsiyasini saqlab qolishda populyatsiyalarni monitoring yo‘li bilan kuzatish

kerak va foydali o‘simliklar populyatsiyasining tiklanishi uchun tabiatdan me’yorda foydalanish kerak.Populyatsiyaning fazoviy tuzilmasi. Bunda ayrim individ vaguruhchalarning tarqalish xarakteri ifodalanadi. Odatda tur va ayrimpopulyatsiyalar ichida individlar bir tekis tarqalmaydi, sababi yashash sharoiti,ya’ni ozuqa resurslari, boshpana kabilar notekis taqsimlangandir. Har qanday populyatsiyadagi individlarning ma’lum darajada bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib yurishi kuzatiladi. Ba’zi individlar tug‘ilgan joyida umrining oxirigacha yashab qolsa, ba’zi birlari uzoq masofaga ko‘chib ketadi (migratsiya). Individlarning uch turda tarqalishi ma’lum: bir tekis, tasodifiy va guruhli.

Bir tekisda Tasodifiy Guruhli yoki dog‘li Individlar bir tekis tarqalganda, mevali daraxtlar bog‘da o‘tkazilgandek, bir - biriga nisbatan bir xil masofada joylashadi. Tabiatda bunday tarqalish turi juda kam bo‘ladi. Yetilgan o‘rmonlarda baland daraxtlarning joylanishi bir tekis joylanishga misol bo‘la oladi.Tasodifiy tarqalishda individlar bir - biridan har xil masofada joylashadi. Bunday joylashish populyatsiyaning zichligi kam bo‘lgan bir xil muhitda uchratiladi. Tabiatda guruhli tarqalish turi ko‘p uchraydi. Bunda individlar to‘da hosil qilib bir - biridan turlicha masofada joylashadi. Guruhli tarqalish - notekis muhit ta’siri natijasida, ya’ni muhitning ayrim bo‘limlarida qulay sharoit bo‘lishi, shuningdek, noqulay omillar bilan birga uchraydigan joylar uchun xarakterlidir. Hayvonlar populyatsiyasining etologik (hulqiy) xatti - harakati tuzilmasi. Hayvonlar hulqiy xatti - harakati qonuniyatlarini o‘rganadigan fan -etologiya (yunoncha - «ethos» xarakter) deb ataladi.Bitta populyatsiya a’zolari orasidagi o‘zaro munosabat tizimiga populyatsiyalarning etologik tuzilmasi deyiladi.Organizmlarning butunlay yakka hayot kechirishi tabiatda uchramaydi. Ayrim turlar juda ham kuchsiz bo‘lsa ham kontaktda (birga yashashda) bo‘lishi mumkin. Masalan: xonqizi faqat urug‘lanish oldidan erkak va urg‘ochisi (qarama -qarshi jinslar) uchrashadi, boshqa vaqtlarda bir - biridan alohida yashaydi. Hayvonlarning hulqi ularning hayot kechirish tarzi bilan bog‘liq bo‘ladi.Hayvonlarning birgalikda yashashining qator shakllari mavjuddir. Birgalikda yashash - qisqa, uzoq, umrining oxirigacha bo‘lish mumkin.

Nasl qoldirish uchun qayg‘urish natijasida oila deb atalmish hayvonlarning birgalikda yashash shakli kelib chiqadi. Ularning birmuncha yirik birlashmalariga

poda, gala va koloniya bo‘lib yashash kiradi. Koloniya – o‘troq hayot kechiruvchi hayvonlarning birgalikda yashashidir.Ular uzoq vaqt yoki ko‘payish oldidan birga yashashi mumkin. Koloniya bo‘libhayot kechirish - oilaviy guruhlarning kengayishi hisobiga kelib chiqadi vabirgalikda ko‘payish, himoya, o‘zini va bolasini boqish va boshqa funktsiyalarnibajaradilar.Galalar – bir turga kiruvchi ba’zi guruh hayvonlarining biron - bir biologic jihatdan foydali harakatni amalga oshirish uchun vaqtinchalik birlashishi hisoblanadi. Galalar dushmandan saqlanish, ozuqa topish, migrastiya kabi funkstiyalarni bajarishni yengillashtiradi. Gala bo‘lib yashash baliqlarda,qushlarda va sut emizuvchilardan itsimonlarda uchraydi.

Gala bo‘lib yashash baliqlar galasi dushmandan saqlanishda, qushlarda esa mavsumiy migrastiya vaqtida shakllanadi. O‘troq holda yashovchi qushlar o‘rtasida doimo tovush chiqarib turish, ko‘rish bilan bog‘liq signallar mavjud.

Bo‘rilar galasi qishda birgalikda ov qilish uchun tashkil topadi.Podalar – galalarga nisbatan hayvonlardagi ancha uzoq muddat davomidadoimiy birlashish shaklidir. Podalar odatda tur uchun xos bo‘lgan barcha funkstiyalarni, ya’ni ozuqa topish, yirtqichdan saqlanish, migrastiya, ko‘payish va bolalarni tarbiyalash kabilarni amalga oshiradi. Podalardagi hayvonlarning guruhli hulqiy xatti-harakatlari «hukmdor» va «itoatkor» asosidagi o‘zaromunosabatlardan tashkil topadi. Podadagi har bir individ rahbarga itoat etgan holda harakat qiladi. Tug‘ilish va mahsuldorlik.Tug‘ilish ko‘payish tezligini miqdoriy jihatdan tavsiflovchi, ya’ni vegetative yoki generativ yo‘llar bilan ko‘payishidan qat’iy nazar populyatsiyada yangi hosil bo‘lgan individlar sonini bildiradi. Populyatsiyada individldr sonining ortishi tug‘ilish hisobiga ortibgina qolmay, balki immigrastiya tufayli, ya’ni boshqa populyatsiyalardan individlarining kelib qo‘shilishi hisobiga ham o‘zgaradi. Tug‘ilish tushunchasi populyatsiyaga nisbatan ishlatiladi. Individlarga

nisbatan mahsuldorlik tushunchasi ishlatiladi. U ma’lum vaqt oralig‘ida paydobo‘lgan yangi tug‘ilgan individlar sonidir.Hayoti davomida ko‘payish davri soniga qarab monotsiklik va politsiklik turlar farqlanadi.

Monotsiklik xususiyat, odatda - hayoti qisqa vaqt davom etadigan turlarga xosdir. (may qo‘ng‘izi, losos baliqlari, boshqa hasharotlar).Politsiklik rivojlanishida esa, turlar bir mavsumda bir necha marta nasl beradi. Bu ko‘pincha umurtqali hayvonlarga va qator umurtqasizlarga, masalan qisqichbaqasimonlarga xosdir. O‘simliklarda ko‘payish mono va polikarp turlarga bo‘linadi. Ular hayoti davomida bir marta va ko‘p marta ko‘payadi. Individlarning serpushtligi ham muhim ahamiyatga ega. Serpushtlilik ko‘pchilik hollarda parvarish qilishga yoki tuxumning ozuqa moddalar bilan ta’minlanganligiga bog‘liq bo‘ladi. Qushlarda tuxum qo‘yish baliqlardagi kabi mingtagacha o‘zgarmaydi. Ular bittadan 20 – 25 tagacha tuxum qo‘yishi mumkin. Ular bolalarini boqish uchun ko‘plab energiya

yo‘qotadilar. Kichik qushlar uyasiga bir sutkada 100 marta ozuqa olib keladilar.

Masalan: qizilqum chumchug‘i - 200 marotabadan ko‘p; katta chittak - 400, sayroqi qush - 600 marotabagacha uyasiga ozuqa olib keladi. Agar uyaga qo‘yilgan tuxumlar odatdagidan ko‘p bo‘lsa, jo‘jalar to‘yib ozuqlana olmaydilar, ya’ni ozuqa yetarli bo‘lmaydi va uning hayotchanligi past bo‘ladi. Agarpopulyatsiyalarda serpushtlik yuqori bo‘lsa, ularning nobud bo‘lishi ham yuqori bo‘ladi. Shuning uchun populyatsiyalarda serpushtlilik yuqori bo‘lsa, ularning umumiy ko‘payishi past bo‘ladi. Nobud bo‘lish (o‘lish). Nobud bo‘lish populyatsiyada individlarning

o‘lishini tavsiflaydi. Ekologik nobud bo‘lish deganda, ma’lum sharoitda

individlarning nobud bo‘lishi tushuniladi. Bu ko‘rsatkich tashqi muhit va boshqa

omillar ta’sirida o‘zgarib turadi.

Nobud bo‘lishdan tashqari populyatsiyada individlar sonining kamayishiga emmigratsiya ta’sir qiladi. Emmigratsiya muayyan bir populyatsiyalardagi individlarning boshqa populyatsiyaga chiqib ketib, jadal ko‘payishi va individlarning yuqori zichligi natijasida kelib chiqadi.

Populyatsiyadagi sonlarning umumiy o‘zgarishi 4 ta holat hisobiga amalga oshadi: tug‘ilish, o‘lish, turning emmigratsiyasi, migrastiya. Populyatsiyada individlarning o‘lishi ko‘pgina sabablar orqali sodir bo‘ladi:

turning genetik va fiziologik to‘liqligi, muhit sharoiti, noqulay omillar ta’siri,

yirtqichlar, parazitlar, kasalliklarning ta’siri. Tajribada, populyatsiyalarda o‘lishning qanday borishini bilish uchun yashab qolish jadvali tuziladi. Bu jadval asosida yashab qolish egri chizig‘i chiziladi.

Tabiatdagi ko‘pchilik turlar uchun o‘lim - yosh organizmlarda ularning hayotining erta davrlarida - voyaga yetganlarga qaraganda doim yuqori bo‘ladi. Ko‘pgina baliqlarda voyaga yetgan fazagacha qo‘yilgan ikraning 1 - 2 % gina yashab qoladi. Hasharotlar tomonidan qo‘yilgan tuxumlarning - 0,3 - 0,5 % gina yashab qoladi.

Insonlarda ham uzoq vaqtgacha yosh bolalar o‘limi yuqori bo‘lgan – tibbiyot rivojlanishi bilan, o‘lim biroz kamaygan. Bu esa avlodlar yashovchanlik egri chizig‘i tipining o‘zgarishiga olib keladi va yer yuzi aholi sonining ortishiga, ya’ni

«demografik portlashga» olib keldi. O‘lim 3 ta tipga ajratiladi:

1 - tipiga – populyatsiyaning butun hayoti davomida bir xildagi o‘lim kiradi, yoki bir tekis nobud bo‘lishi kuzatiladi, u eksponenstial egri chizig‘i bilan ifodalanadi. Bunday tipdagi o‘lim juda kam uchraydi, ya’ni populyatsiyaning butun hayoti davomida nisbatan kam nobud bo‘lish kuzatiladi. Bu grafikda boshlanish va generastiyaning nol miqdoridan boshlab bir tekis to‘g‘ri chiziq hosil qiladi.

2 - tipi – rivojlanishning boshlang‘ich bosqichida yuqori o‘lim bilan xarakterlanadi. Ko‘pchilik o‘simliklarning maksimal halokati - urug‘ning va o‘simtaning unib chiqish bosqichida ro‘y beradi. Hayvonlarda esa - lichinka fazasi

va yosh holatida kuzatiladi. Bunday populyatsiyalarda o‘lish egri chizig‘i vertical o‘q bo‘yicha boshidayoq keskin pastga tushib ketadi. Voyaga yetgan shakllari ancha himoyalangan va chidamli bo‘ladi.

3 - tipi – katta yoshdagi, ayniqsa qari turlarda yuqori halokat bilan xarakterlanadi. Agarda bitta generastiyadan hosil bo‘lgan individlar o‘zlarining biologik yosh chegarasigacha yashab, keyin qisqa vaqt ichida o‘ladigan bo‘lsa, bu ideal holat hisoblanadi. Bu populyatsiyadagi eng kam nobud bo‘lishga to‘g‘ri keladi.

Avlodlar sonining vaqtga bog‘liqligini ifodalaydigan bunday egri chiziq dastlab gorizontal o‘qqa parallel holda boradi, keyin esa tez pastga egilib tushadi.

Tabiatda ayrim turlarning nobud bo‘lishi unga ma’lum miqdorda yaqin bo‘lishi mumkin: Masalan, ayrim hasharotlarda – qo‘ng‘izlarda, yirik sut emizuvchilarda kuzatiladi. Bu tipga hozirgi inson populyatsiyalarini ham kiritish mumkin. Bunday

populyatsiyalarda turning o‘rtacha hayotining davom etishi yuqori bo‘lib, maksimumiga yaqinlab qoladi.

Populyatsiyadagi individlarning tug‘ilishi bilan nobud bo‘lishi o‘rtasidagi farq hayotchanlik deb qaraladi.Yuqorida aytilgan o‘limning 3 tipi asosida yashovchanlik, hayotchanlik egrichizig‘i chiziladi.Biotik potentsial. Agar tashqi muhit omillari uni cheklab qo‘ymasa, harqanday populyatsiya ilmiy jihatdan olganda tabiatda sonining cheksiz o‘sishigamoslashgan. Bunday gipotetik holatda populyatsiya o‘sish tezligi tur uchun xos bo‘lgan faqat hayotiy potentsial kattaligiga bog‘liq bo‘ladi. Bu tushunchaekologiyaga 1928 yilda R. Chepmen tomonidan kiritilgan. Biotik potentsial ma’lumvaqt birligi ichida bitta juftdan olinadigan avlodlarning nazariy maksimumini,masalan yil davomida yoki hamma hayotiy davr davomidagisini aks ettiradi. Biotikpotentsial hisoblanganda u koeffissientlar bilan belgilanadi. Populyatsiyaningmaksimal o‘sishi ΔN, ma’lum bir vaqtdagi populyatsiyalarning soni Δt,populyatsiyaning boshdagi soni - N0, bo‘lsa,

ΔN ΔN

U holda --------- = r N0 bundan r = ---------

Δt N0Δt

N - populyatsiya soni, N0 - populyatsiya sonining dastlabki davrlari, t -qandaydir bir vaqtdagi soni.

Har xil turlarda biotik potentsial kattagaligi har xildir. Masalan, hayoti davomida urg‘ochi asalari – 50 ming tuxum, baliq (ayrim turlari) 3 milliardgacha ikra qo‘yishi mumkin. Bu turlarning biopotentsiali aslida bundan ham yuqori.Agarda hamma avlodlari saqlanib qolsa, har qanday populyatsiyaning soni ma’lum bir vaqt intervalidan keyin geometrik progressiya bo‘yicha oshishi mumkin edi.

Mana bunday populyatsiyalarning o‘sishini ko‘rsatadigan egri chiziq cheksizlikka ketishi mumkin. Bunday egri chiziq - eksponenstial deyiladi. Populyatsiya sonining cheklovchi omillar ta’sirisiz o‘sishi eksponenstial o‘sish deb qaraladi.

Eksponenstial o‘sish organizmlar soni ortishining potentsial imkoniyatini tavsiflaydi. R.N.Chepmen uni biotik potentsial deb atagan. Tabiatdagi populyatsiyalarning biotik potentsiali hech qachon to‘liq o‘zlashtirilmaydi. Uning kattaligi odatda populyatsiyada tug‘ilish va o‘lish orasidagi farq bilan ifodalanadi:

r = v – d bu erda, populyatsiyadagi bir vaqtning o‘zida – v – tug‘ilgan, d - o‘lgan

organizm soni. Grafik arifmetik shaklida eksponenstial j – simon egri chiziq bilan

ifodalanadi. Logarifm shaklga ega grafik to‘g‘ri chiziq shaklida bo‘lib, uning egilishi populyatsiyaning potentsial o‘sish bilan bog‘liq bo‘ladi. Tabiiy populyatsiyalarda eksponenstial o‘sish juda qisqa vaqt davomida kuzatilishi mumkin. Bunda populyatsiya umuman juda katta tezlik bilan o‘sadi. Fitoplanktonlarning yalpi ko‘payishi natijasida yuqoridagi o‘sish kuzatiladi.

Populyatsiyalar dinamikasining ba’zi turlari:

A. - j - simon eksponenstial o‘sish egri chizig‘i; B. S - simon logistik egri o‘sish

chizig‘i.

M va K - soni o‘zgarishning quyi va yuqori chegaralari.

Cheklovchi tashqi muhit sharoitida ko‘pchilik tirik organizmlar uchunpopulyatsiyalar sonining logistik o‘sishi xosdir. 1845 yili Ferxyulst ko‘rsatib

berganidek, uning grafik ifodasi S - simon, ya’ni j - simon egri chiziqqa nisbatanancha siniq ko‘rinishda bo‘ladi. Populyatsiyaning logistik o‘sishi dastlab sekin boradi, keyinchalik tezlashib ketadi. Tashqi muhit tayziqi, ya’ni noqulay ta’sir etuvchi omillar tufayli tug‘ilishga nisbatan nobud bo‘lish ortadi. Natijada populyatsiyaning o‘sishi pasayadi. Ma’lum vaqtdan so‘ng barqaror muvozanat qaror topdi. Populyatsiyaning zichligi bilan tashqi muhit resurslari nisbati to‘g‘ri

kelganda muvozanat kuzatiladi. Populyatsiyalarning o‘sishini ikki omil boshqaradi:

1. Organizmlarning tug‘ma qobiliyati, ya’ni maksimal tezlik bilan ko‘payishi

(biopotentsial).

2. Muhitning tayz’iqi, ya’ni u biopotentsial bilan amaldagi o‘sish tezligi

o‘rtasidagi farqda ko‘rinadi. Muhitning tayziqi - o‘z ichiga tiklanadigan (suv,

yorug‘lik, ozuqa) va tiklanmay digan (fazo, uya qurish uchun joy va b.) resurslarni oladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Molles. Manuel C. «Ecology: Concepts and Applications» Fourth edition, Published by McGraw - Hill, a business unit of The Mc Graw-Hill Companies, Inc., New York, 2008.

2. Sultonov P.S. «Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish asoslari» Toshkеnt, 2007.

3. Saloxiddinov A.T, Valiеv X.I., Xolmirzaеva M. «Ekologiya»Toshkent, 2014.

4. Mustafoyev S, O’roqov S, Duvonov A. «Umumiy ekologiya» Toshkent, 2006. 5. Hamdamov J., Bobomurodov Z., Hamdamova E. «Ekologiya» Toshkent, 2009. 6. Шодиметов Ю.Ш. «Экология» Ташкент, 2016.

7. Michael Begon, Colin R. Townsend John L. Harper «Ecology. FromIndividuals to Ecosistems»fourth edition. 2006 by Blackwell Publishing Ltd.

8. ТурсуновХ.Т., РахимоваТ.У. «Экология»Тошкент, 2006.

9. Ergashеv, T.Ergashеv «Ekologiya, biosfеra va tabiatni muhofaza qilish». Toshkеnt, Yangi avlod, 2005.

10. «Экология. Охрана природы. Экологическая безопасность» Под редакцией проф. А.Т.Никитина. Москва, 2000.

11. Ўзбекистон Республикасининг атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурсларлан оқилона фойдаланиш бўйича Миллий маьрузалар тўплами.

12.Чернова Н.М., Былова А.М. «Экология» Москва, 1995.

13. Бекназов Р.У., Новиков Ю.В. «Охрана природы» Ташкент, 1995.

14. Сабитова Н.И. Основы экологии, Ташкент, 2007. С. 4-6. 15. Кенжаев Р.Х., Сафаров Ж.И. Экология. Тошкент, 2009.

16. Вернадский В.И. Биосфера. М, 1975. 243 17. Вернадский В.М. Размышления натуралиста. К