Genetika va evolyutsion

 
3. Tirik organizmlar ko`chishi (migratsiyasi) ning evolyutsion ahamiyati. 
Har bir turga mansub polulyatsiyalar tabiatda to`lig`icha bir-biridan 
alohidalashmagan. Shu sababli bir populyatsiyadagi organizmlarning o`z makonidan 
chiqib, ko`chib yurishi tabiiy bir hol. Tirik organizmlarning ko`chishi iborasi 
ekologiyada ham, evolyutsion nazariyada ham keng qo`llaniladi. Ekologiyada tirik 
organizmlarning ko`chishi haqida fikr yuritilganda, uning evolyutsion jarayonga 
ko`rsatadigan ta’siri e’tiborga olinmaydi. 
Organizmlarning ko`chib yurishi kundalik, mavsumiy bo`ladi. Umurtqali 
hayvonlar, bo`g`imoyoqlilarning yuksak darajada rivojlangan vakillari oziq topish 
uchun doim harakatda bo`ladi. Baliqlar, qushlarda yashash uchun qulay sharoit 
topish maqsadida har yili mavsumiy ko`chish kuzatiladi. Yuksak hayvonlar ayrim 
individlar, suvda o`troq hayot kechiruvchi individlarning esa harakatchan 
lichinkalari, yuksak o`simliklar changi va urug`i, tuban o`simliklar, zamburug`lar 
sporalari yordamida joydan-joyga ko`chadi. 
Evolyutsion nazariyada tirik organizmlarning ko`chishi keng ma’noda, ya’ni bir 
populyatsiyadagi organizmlarning o`z makonidan tashqariga chiqib, boshqa 
populyatsiyaga mansub organizmlar bilan chatishishi natijasida, genofondining 
o`zgarishi, hatto yangi tur kelib chiqishi uchun asos bo`lishi tushuniladi. 
Organizmlarning ko`chishi tufayli populyatsiya genofondining o`zgarishi genlar oqimi va 
genlar introgressiyasi yo`nalishida boradi. 
Ko`chish oqibatida populyatsiyadagi ayrim organizmlar qo`shni populyatsiya 
organizmlariga qo`shilib, ular bilan chatishib, o`z genini shu populyatsiya genofondiga 
o`tkazishi mumkin. Bu hodisa genlar oqimi nomini olgan, u populyatsiya genetik 
axborotining o`zgarishida muhim o`rin tutadi. Odatda, bir turga mansub har xil 
populyatsiya organizmlarining o`zaro chatishishidan hosil bo`lgan duragaylar genotipi 

---

138 
ota-ona genotipidan tubdan farq qiladi. Har yilgi mavsumiy ko`chish tufayli populyatsiya 
genofondida genlar aralashadi, ya’ni genetik o`zgarish sodir bo`ladi. Genlar oqimi 
kombinatsion o`zgaruvchanlik asosini tashkil etib, u populyatsiya genofondining 
o`zgarishida mutatsion o`zgaruvchanlikka nisbatan samaraliroq hisoblanadi. Genlar 
introgressiyasi deyilganda har xil turlarga kiruvchi populyatsiyalar orasida yuz 
beradigan genlar oqimi tushuniladi. Introgressiya hodisasi turlararo chatishishda ham ro`y 
beradi. U o`simliklarda ko`proq hayvonlarda kamroq kuzatiladi. Introgressiya bir tur 
o`simlik changining ikkinchi tur o`simlik tumshuqchasiga tushib, uning murtak 
xaltachasidagi onalik bilan qo`shilishi yoki har xil turga mansub hayvonlar chatishib, 
duragay nasl berishi orqali amalga oshadi. 
Organizmlarning ko`chishi (migratsiyasi) evolyutsiya uchun juda katta 
ahamiyatga ega ekanligiga asoslanib, Amerika olimi E. Mayr «asos soluvchi» 
prinsipini ilgari surdi. Bu prinsipga muvofiq, bir populyatsiyaning juda kam genetik 
o`zgarishiga ega bo`lgan bir necha organizm boshqa makonga ko`chishi natijasida 
yangi populyatsiya paydo bo`ladi. Masalan, yomg`ir suvi tufayli bahorda ko`lmak, suv 
havzalariga baqa qo`ygan tuxumlardan rivojlangan nisbatan o`xshash genofondli baqalar 
mustaqil mikropopulyatsiyani hosil qilishi mumkin. Mazkur mikropopulyatsiya doirasida 
genlar oqimi yuz bermagani sababli u genotipik jihatdan o`xshashligini ma’lum 
muddat mobaynida saqlaydi. 
Tur o`rin olgan makondagi populyatsiyalarning o`zaro chatishishi natijasida genlar 
aralashadi. Bu esa o`z navbatida tur genofondining tekislanishiga, u genotipi 
strukturasining turg`un bo`lishiga imkon yaratadi, Binobarin, organizmlarning o`z 
makonidan ko`chishi faqat populyatsiya genofondini o`zgartiruvchi bo`lib qolmay, shu 
bilan birgalikda turning ma’lum muddat turg`un holatda saqlanishiga imkon beradi. 
Shunday qilib, organizmlarning o`z makonidan ko`chishi genlar oqimi, 
introgressiya hodisalarini vujudga keltirib, populyatsiya genofondi yangi genlar bilan 
boyishini ta’minlaydi va kombinatsion o`zgaruvchanlik uchun muhim manba 
hisoblanadi.