Genetika va evolyutsion

4.
 
Tabiiy tanlanishning samaradorligi va ta’sir etish tezligi. 
Tabiiy tanlanish ta’sirining samaradorligi va tezligi bir qancha omillarga 
bog`liq. Bularga yashash sharoiti, konkret belgi-xossalar va birinchi navbatda 
tanlanish bosimining hajmi kiradi. Tanlanish bosimining hajmi to`g`risida 
mulohaza yuritish uchun, avvalo genotipning adaptiv qiymatini bilish kerak. 
Tanlanish jarayonida populyatsiyadagi har bir genotipning individual afzalligi 
genlarning kelgusi bo`g`inlarga berilish qobiliyati bilan baholanadi. Bir genotipning 
populyatsiyadagi boshqa genotiplarga nisbatan yashovchanligi va nasl berish 
qobiliyati genotipning 
adaptiv qiymati 
deb ataladi. U odatda genotipning moslanish 
darajasini ifodalaydi va W harfi bilan belgilanadi. Genotipning adaptiv qiymati 0 
dan 1 gacha o`zgarib turadi. Agar W = 0 bo`lsa, genetik axborot kelgusi bo`g`inga 
berilmaydi, chunki barcha organizmlarning nobud bo`lishi tufayli ko`payish ro`y 
bermagan hisoblanadi, W= 1 bo`lganda esa mazkur genlarga ega gametalar ko`plab 
nasl beradi va ko`payish qobiliyati to`liq amalga oshadi. Genotipning adaptiv 
qiymati barcha genlar kompleksi bilan belgilanadi. Shuning uchun hatto bir xil 
gendan iborat gomozigota genotiplar ham turlicha adaptiv qiymatga ega bo`lishi 
mumkin. Adaptiv qiymat tanlanishgacha va tanlanishdan so`ng uchraydigan 
allellarni hisobga olish bilan aniqlanadi. Bu, o`z navbatida, tanlanish koeffitsientiga 
bog`liq. 
Tanlanish koeffitsienti boshlang`ich formalarga nisbatan mutant allelning 
qirilish — eliminatsiya intensivligini yoki urchish qobiliyatining pasayishini 
ifodalaydi va S harfi bilan belgilanadi. Tanlanish koeffitsienti genotipning adaptiv 
qiymatiga nisbatan teskari hodisa hisoblanadi va 1 dan 0 gacha o`zgarib turadi. 
shunga ko`ra, genotipning adaptiv qiymati qancha katta bo`lsa, tanlanish 
koeffitsienti shuncha kichik, ya’ni W=1 bo`lsa, u holda S=0 bo`ladi. Tabiiy 
sharoitda tanlanish koeffitsienti 0,10 — 0,20 dan oshmaydi. Lekin letal 
mutatsiyalarda organizmlarning yashovchanlik qobiliyati pasayib, tanlanish 
koeffitsienti ortishi va 1,0 gacha etishi mumkin. Tabiatda ayrim belgilar bo`yicha 
genotipning adaptiv qiymatini baholash kam bo`ladi. Chunki tanlanish belgilar 
kompleksi bo`yicha o`tadi. Populyatsiyadagi barcha genotiplar adaptik qiymatining 
xarakteristikasi uchun o`rtacha moslanish aniqlanadi va u W
1
bilan belgilanadi. U 
tanlanishdan so`ng uchraydigan genotiplar yig`indisiga teng bo`ladi va Xardi-

---

151 
Vaynberg formulasi quyidagi ko`rinishda bo`ladi: 
Bunda: W
0
— populyatsiyadagi bir xil genotipni; W
1
— ikkinchi xil genotipni; 
W
2
— uchinchi xil genotipni ifodalaydi. 
Agar dominant gomozigotalarning o`rtacha moslanishi 1 bo`lsa, u holda 
boshqa genotiplarning moslanishi unga nisbatan protsent hisobida olinadi. U holda 
har xil genotipga ega bo`lgan organizmlar populyatsiyasining o`rtacha moslanishi 
quyidagicha ifodalanadi: 
Genotiplar
O`rtacha moslanishlar 
 
Bu formulalardan foydalanib, tanlanishdan oldin va keyin genotiplarning 
o`zaro nisbatini bilgan holda tanlanish koeffitsienti aniqlanadi. 
Tanlanish koeffitsienti qancha katta bo`lsa, tanlash ham ayrim genotiplarga 
nisbatan shuncha jadal, ya’ni tanlanish bosimi ham yuqori bo`ladi. Tanlanish 
samarasi populyatsiyadagi genlar konsentratsiyasiga bog`liq. 
Tabiiy tanlanish, odatda, dominant mutatsiyalarga nisbatan samarali 
hisoblanadi. Chunonchi S=1 bo`lgan taqdirda populyatsiya bir bo`g`in davomida 
dominant letal mutatsiyalardan halos bo`lishi mumkin. Biroq tabiiy tanlanish 
resessiv va chala dominant mutatsiyalarga nisbatan unchalik samarali bo`lmaydi. 
Chunki bunday mutatsiyalar geterozigota holatda fenotip jihatdan normal bo`ladi 
hamda tanlanish ta’siridan chetda qoladi.