Genetika va evolyutsion

 
Qayin odimchasining tipik-och tusli forma va
melanistik formalarning miqdor nisbiyligi.
 
Sariq ilonning 
A 
tipi oq tusli bo`lib, ko`ndalang chiziqlari bo`lmaydi, 
G 
tipida bu chiziqlar juda yaxshi ifodalangan. 
B 
va 
V 
tiplari oraliq forma 
hisoblanadi. Ko`l atrofida 
G 
tipidagn sariq ilonlar ko`p. Orolda esa 
A, B, 
va V 
gruppadagi ilonlar uchraydi. Ilonlarning urg`ochilari urug`langandan so`ng, ularning 
nasli o`rganilganda, yosh ilonlarda katta ilonlar tanasidagi hamma ranglar uchrashi 
aniqlandi. Lekin yosh va voyaga yetgan sariq ilonlarni taqqoslash ularda ko`ndalang 
chiziqlarning tarqalishidagi farqni ko`rsatib berdi. Olingan ma’lumotlarga ko`ra, 
yosh ilonlarga nisbatan voyaga yetgan ilonlarda 
A 
va B tiplari ko`p uchrashi 
aniqlandi. Bu oroldagi ilonlar embrionining so`nggi davrda tanlanib qirilishi oroldagi 
ohak qoyalarga bog`liqligi ma’lum bo`ldi. Bu joylarda ko`ndalang targ`il chiziqlari 

---

145 
bo`lmagan oqish formalar ko`proq saqlanadi. Ko`ndalang targ`il rang ko`lga yaqin
botqoq joylarda himoya vazifasini o`taydi va ularni dushmanlar payqamaydi. Shunga 
ko`ra, orolda ko`ndalang targ`il formalar soni ko`ndalang — targ`ilsiz formalarga 
nisbatan 4 marta kam bo`ladi (27-rasm).
27-Rasm. Era orollaridagi ko’llarda tarqalgan suvilonlar orasidagi tabiiy 
tanlanish och rangli ohakli orollarda qoramtir chiporilonlar ilonxo’r qushlar 
tomonidan tanlanib, nobud bo’ladi (P.Erlix va R. Xolm ma’lumotlari): 
1-tuxumdan chiqqan yosh ilonlar; 
2-tanlanib nobud bo’lishi; 
3-mahalliy sharoitdagi voyaga yetgan ilonlar. 
Endi polimorfizmga ega bo’gan populyatsiyalarda yashash uchun kurash 
qanday bo’lishini taxlil qilish uchun bitta misol keltiramiz. XX asrning 50-60 
yillarida genetiklar va mediklar Afrika, Hindiston, Turkiya va boshqa mamlakatlar 
odamlarida uchraydigan anemiya kasallining tarqalishini o’rgandilar. Bu kasallikda 
eritrotsitlar o`roqsimon shaklga kirishi tufayli kislorodni tashish qobiliyati pasayadi. 

---

146 
Natijada resessiv gomozigota formalar 2 yoshga yetmasdan nobud bo`ladi. Yashash 
uchun kurash, tabiiy tanlanish ayovsiz ta’sir etib turgan vaqtda bu gen 
populyatsiyadan tamomila yo`qolib ketishi kerak edi, lekin Afrika mahalliy 
aholisining 20%, AQSh va Braziliya negrlarining 8—9%, Hindiston, Turkiya, Gretsiya 
va Isroilning ba’zi rayonlarida aholining 10—15% bu gen bo`yicha geterozigota 
ekanligi ma’lum bo`ldi. Bu letal gen tabiatda shuncha yuqori konsentratsiyada 
saqlanishiga sabab nima? O`roqsimon anemiya geni kishilarni bezgak kasalligi bilan 
og`rimaslikka olib kelishi aniqlanguncha bu masala noma’lum edi. Tabiiy 
tanlanishda o`roqsimon anemiya genining populyatsiyada saqlanib qolganligiga 
asosiy sabab bunday genga ega odam bezgak kasalligiga chidamliligi bilan 
izohlanadi. 
O`zgargan muhit sharoitiga moslanishda yashash uchun kurash qanday rol 
o`ynashini kalamushlarning hasharotlarning har xil zaharli moddalarga 
chidamliligida ham ko`zga yaqqol tashlanadi. Har qanday ximiyaviy zaxarlarni 
bir necha yil qo`llanish tufayli, ularning samarasi yildan-yilga kamayib ketishi 
tobora ma’lum bo`lmoqda, Masalan, 1947 yili varforin zahari juda kichik dozada 
qo`llanganda kalamushlar populyatsiyasi yoppasiga zaharlanib nobud bo`lgan 
edi. Keyin-chalik bu zaharga chidamli kalamushlar ko`paydi.