|
21-§ Yog‘ochlikning tuzilishi
Yog‘ochlikning tuzilishi. Yog‘ochlik tarkibiga: o‘tkazuvchi naylar,
traxeidlar va yog‘ochlik tolalari (libroform) - dan tashqari tirik
hujayralar yog‘ochlik parenximasi, o‘zak nurlari, tolasimon traxeid,
ko‘ndalangiga bo‘lingan (o‘rta qismidan bir nechaga) tolalar,
o‘rinbosuvchi tolalar kiradi (90-rasm).
171
Yog‘ochlikning asosiy qismi o‘lik hujayralar naylar, traxeidlar,
tolalar (libriform) tashkil etadi. Bulardan tashqari tirik hujayralar ham
bo‘lib, ularda moddalar to‘planadi va harakat qiladi. Bu moddalar
bahorda shakarga aylanib, suv bilan birgalikda poyalarning yosh
o‘suvchi qismiga yetib boradi. Aniqlanishicha, yog‘ochlikda faqat
tirik elementlar bo‘lgandagina suv va mineral tuzlarni o‘tkaza olishi
mumkin.
Kambiy hujayralari nursimon parenximasidan tashqari barcha
yog‘ochlikning elementlarini hosil qiladi (bu albbatda novdalarning
kuchli o‘sishi, yangi barglarning hosil bo‘lishi bilan bog‘liq). Kambiy
mavsumga qarab ishlaydi. Bahorda yangi novdalar va barglar paydo
bo‘lganda kambiy jadal ishlab yirik diametrli yupqa po‘stli suv
o‘tkazuvchi elementlarni hosil qiladi. Yozda kambiyning ishlashi
susayadi, u qalin devorli ingichka naylarni (tolalar va qalin devorli
traxeidlar) hosil qiladi. Kuzda kambiy ishini mutlaqo to‘xtatadi.
Kelgusi yilgi bahorda kambiy yana kuchli ishlay boshlaydi va
yangi-yangi yog‘ochlikning elementlarini hosil qiladi. Shunday qilib
yil halqalari hosil bo‘ladi. Birinchi yil bitta ikkinchi yilda ikkita va
90-rasm. Qayrag‘och о‘simligi poyasining bо‘ylama-radial (A) va
bо‘ylama-tangental (B) kesmasi:
1 – nuqtali naylar, 2 – libriform, 3 – о‘zak nurlari, 4 – traxid,
5 – yog‘och parenximasi.
A
B
172
h.k. yil halqalariga qarab daraxtlarning yoshi aniqlanadi. Lekin ko‘p
yomg‘ir yog‘adigan, harorat qish bilan yoz o‘rtasida katta farq
bo‘lmaydigan mintaqalarda daraxtlarda yil halqalari aniq ko‘rinmaydi.
Daraxtlarning yoshi bilan halqalarning soni to‘g‘ri kelmaydi.
Ba’zida birinchi yilda bir necha halqalar ham hosil bo‘ladi, masalan:
daraxtlarning barglari biror sababga ko‘ra to‘kilsa (hasharotlar
ko‘payib ketganda) keyin yangidan hosil bo‘lganda kambiy yana
kuchli ishlab, yangi–yangi halqalarni hosil qiladi, bu esa yil halqalari
emas. Yil halqalarning kengligiga o‘sish sharoiti katta ta’sir
ko‘rsatadi.
Agar daraxt soya joyda o‘ssa (archalarda) yil halqalari tor bo‘ladi,
poya va tanasi ingichka bo‘ladi. Daraxtlarning yil halqalari kengligiga
ob–havo ham ta’sir etadi. Yaxshi ob-havo yili daraxtlar yaxshi o‘sib
yil halqalari keng bo‘ladi va teskarisi. Daraxtlarning yil halqalarning
keng va torligiga qarab o‘tgan - oldingi yillardagi ob–havoni ham
aniqlash mumkin.
Daraxtlarning yoshi ulg‘aygan sari tirik qisimlarning o‘lib borishi
yog‘ochlikning morfologik o‘zgarishiga va ba’zi moddalarning hosil
bo‘lishiga olib boradi. Ko‘p daraxtlarda tillalar – (yunon. tilos - xalta)
tillalar – tirik parenxima hujayralarning o‘sishidan hosil bo‘ladi.
Tillalar o‘tkazuvchi naylar ichiga poralar orqali kirib (naylar
atrofidagi parenximaning o‘sishi tushiniladi) naylarning ichini to‘sib
qo‘yadi va suv o‘tishiga to‘sqinlik qiladi. Ko‘p vaqtlarda tillalarning
devorlari kuchli qalinlashib ichida smola va oshlovchi moddalar hosil
bo‘ladi va daraxtlarning zamburug‘lar bilan zararlanishidan va
yemirilishidan saqlaydi. Tillalar jamg‘aruvchanlik vazifasini ham
bajaradi.
Kambiy atrofidagi yog‘ochlikni yosh elementlarini zabolon – o‘zak
atrofi - yog‘ochlikning tashqi qavati deyiladi. Undan ichkarida
joylashgan yog‘ochlik kam suv saqlaydi, hattoki suv o‘tkazishda
umuman qatnashmasligi ham mumkin. Agar bu yog‘ochlik
zabolondan ko‘p farq qilmasa yetilgan yog‘ochlik deyiladi (nok,
archa). Ba’zi daraxtlarning markazidagi yadrosi zabolondan ko‘p farq
qilib to‘q rangda bo‘ladi (eman, shumtol, qarag‘ay). Bunda yadroga
tonin - smola kabi moddalar ko‘p to‘planadi. Bunday yog‘ochlikni
yadroli yog‘ochlik deyiladi.
Daraxtlarning evolyutsiyasi shuni ko‘rsatadiki sporali va ochiq
urug‘li o‘simliklarning suv o‘tkazadigan naylari faqat traxeidlardan
tashkil topgan (qarag‘ay). Ko‘ndalang kesimda traxeidlar to‘g‘ri
qatorlar hosil qilib joylashadi, har bir qator bitta kambiy hujayrasidan
173
paydo bо‘ladi. Avval hosil bо‘lgan traxeidlaning pо‘sti yupqa bо‘lib,
devorlarida hoshiyali poralar aniq kо‘rinadi. Bu traxeidlar suv
о‘tkazish vazifasini bajaradi. Yog‘ochlikdan keyin hosil bо‘lgan
traxeidlarning diametri kichkina devorlari qalin bо‘lib, mexanik
vazifani bajaradi.
Yil halqalarini chegarasi bir–biridan aniq kо‘rinadi. Traxeidlar
qatori orasidan radial nurlar о‘tadi. Radial nurlar yog‘ochlikdan
kambiy orqali pо‘stloqqa qadar chо‘ziladi. Yog‘ochlik nurlari ikki
tipdagi hujayralardan iborat. Nurlarning yuqorigi va pastgi
yaruslaridagi hujayralar о‘lik bо‘lib, radial chо‘zilgan, hujayra
devorida mayda hoshiyali poralar joylashgan. Bu hujayralarni traxeid
nurlari deb ataladi. Bularning vazifasi radial tomonga suv о‘tkazishdir.
О‘rta yarusdagi hujayralar tirik bо‘lib, unda protoplastlar va
jamg‘arma oziq moddalar yaxshi kо‘rinib turadi va yon tomonlarga
harakatda bо‘ladi.
Qarag‘ay yog‘ochligida bulardan tashqari ichki qismi smola bilan
tо‘lgan vertikal va gorizontal smola yо‘llari ham mavjud. Daraxt
yaralanganda smola tashqariga oqib chiqib yarani bekitadi.
Yopiq urug‘li о‘simliklarni yog‘ochliklari uchun xos xususiyat
ularda naylarning bо‘lishidir. Lekin yopiq urug‘li о‘simliklarning
orasida naylar uchramaydigan turlar ham mavjud. Shuning uchun
yopiq urug‘li о‘simliklarni ikki guruhga bо‘lish mumkin:
1) ikkilamchi naysiz о‘simliklar, ya’ni avlodlarning yog‘ochligida
naylari bо‘lib, evolyutsiya natijasida yashash sharoitiga moslashib,
naylarni yо‘qotgan (suvda yashovchi о‘simliklar parazitlar);
2) birlamchi naysiz о‘simliklar ya’ni avlodlarida hech qachon
naylar bо‘lmagan, (nepentus - kuvacha, suvda yashaydigan
hasharothо‘r о‘simlik) hozirgi vaqtda 5 ta oila, 10 ta turkumga
mansub о‘simliklar (drimis, bubbiya, ekzospemum, zigoginum,
belliolum, psevdovintera, amborella, sarkandra, tetratsentron,
troxodendron) yog‘ochligi gomoksilyar (yunon. gomo – bir xil, ksilom
- yog‘ochlik) tipida bо‘lib, yog‘ochligi bir xil traxeidlardan tashkil
topgan va ninabargli о‘simliklar yog‘ochligiga nisbatan soddaroq
tuzilgan.
Yog‘ochlik tuzilishning evolyutsiyasini traxeidlar va naylarning
xususiyatlarigagina qarab emas, balki yog‘ochlik tolalarining, vertikal
va nurli parenximalarning tuzilishiga ham qarab kuzatilgan. Umuman
aytganda, yopiq urug‘li о‘simliklarning yog‘ochligi ochiq urug‘li
о‘simliklarning yog‘ochligiga nisbatan turli-tuman va murakkabroq
tuzilgandir. Kuzatishlarning kо‘rsatishicha barg hosil qiladigan yopiq
174
urug‘li о‘simliklarning poyalaridan suv ochiq urug‘li о‘simliklarning
poyalariga nisbatan tezroq kо‘tariladi demak, yog‘ochlik tuzilishning
evolyutsiyasi yopiq urug‘lilarning tez va yaxshi rivojlanishiga keng
maydonlarni egallashga sabab bо‘lgan omillarning biridir. Bu tо‘qima
ikki tizimdagi - vertikal va gorizontal (radial) elementlardan tashkil
topgan (91-rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: |
