G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

а 
b 
v 
187

---

tizimining asosiy о‘qini о‘sishi - uchki va undan sag‘al pastroqdagi 
kurtaklar hisobiga bо‘ladi. Yon novdalar mutlaqo paydo bо‘lmaydi 
yoki sust rivojlanadi. Bu asosan yog‘ochsimon qirqquloq, sagovnik.
Subtropik, tropik daraxtlariga xos. Gulli о‘simliklardan palmalar 
ba’zi kaktuslar, yukka, agava va boshqalar misol bо‘ladi. Bu 
о‘simliklarning barglari yirik bо‘lib poyaning uchki qismida tо‘p 
barglar hosil qilib joylashadi. Novdaning shox-shabbasi barglardan 
tashkil topadi. Ba’zilarida yon novdalar paydo bо‘lib, tо‘p gullar hosil 
qiladi, gullab mevalangandan keyin quriydi. 
Shoxlanmaydigan kam shoxlanuvchi о‘simliklarga bir yillik о‘tlar 
ham misol bо‘ladi, ba’zi о‘tlarda yon novdasi faqat bitta asosiy novda 
bо‘ladi. Shoxlanmagan uchki kurtak faqat gul hosil qiluvchi 
о‘simliklarga bug‘doy, kungaboqarlarni misol qilish mumkin. 
Kо‘p shoxlanuvchi о‘simliklarga yetmak turlari misol bо‘lib, 
barcha yon novdalari bir vaqtda о‘sib gullaydi - yostiqsimon shakldagi 
о‘simlik tо‘pi paydo bо‘ladi. Ba’zi antraktidada о‘sadigan Azorella – 
novdalarining kо‘pidan toshga о‘xshaydi.
Novdalar tizimining shoxlanishida asosiy novdadagi yon 
novdalarning о‘sish tezligi turlicha bо‘lishi mumkin:
Agar о‘simliklarning eng kuchli rivojlangan yon novdalari asosiy 
novdaning uchki qismiga yaqin joylashsa – 
akroton
shoxlanish 
deyiladi. Bu tipdagi shoxlanish asosan daraxtlarga xos bо‘lib, 
о‘tsimon о‘simliklarda kam uchraydi (moychechak, kakra).
Mezoton
shoxlanishida kuchli yon novdalar asosiy novdaning о‘rta 
qismlarida rivojlangan bо’ladi. О‘simliklarning kuchli о‘sgan yon 
novdalari asosiy novdaning asosiga yaqin joylashgan bо‘lsa 
baziton
shoxlanish deyiladi. Bu tipdagi shoxlanish butalarga va kо‘p yillik 
о‘tsimon о‘simliklarga xosdir (98-rasm). 
188

---

Kо‘pincha о‘simliklarnig asosiy novdasi о‘zining boshlang‘ich 
teskari geotropizmini saqlaydi (grekcha ge - yer, tropizm – yо‘nalish 
ya’ni yerning tortish kuchiga teskari) va ortotrop – tikka о‘sadi. Yon 
novdalar esa turli yо‘nalishda asosiy novdaga nisbatan turlicha 
burchaklar hosil qilib о‘sadi. О‘simliklarning gorizontal о‘sgan 
novdalarini plagiotrop yо‘nalishdagi novda deb, yо‘nalishini 
о‘zgartirib ozgina kо‘tarilgan ya’ni uchki qismi tikka о‘sa boshlagan 
novdalarga esa anizotrop о‘sgan novdalar deyiladi. Bunday shoxlanish 
kо‘pincha butalar va о‘tsimon о‘simliklarda uchraydi.
Agar о‘simliklarning yon shoxlari yuqoriga vertikal о‘ssa piramida 
shaklli shabba (archa, terak) hosil bо‘ladi. Ingichka, uzun bо‘g‘im 
oraliqlariga ega bо‘lgan daraxtlarning yon shoxlari pastga qarab о‘sib 
о‘ziga xos doimiy «yig‘loqi» shox-shabbalarni hosil qiladi 
(majnuntol).
Agar plagiotrop novdalar yer barglab о‘ssa u vaqtda daraxtlar 
yoyilgan shaklli shabbalarga ega bо‘ladi (О‘rta Osiyodagi baland 
tog‘larda о‘sadigan archalar). Bunday daraxtlarning novdalarida 
qо‘shimcha ildizlar paydo bо‘lib, shu ildizlar yordamida yerga birikib 
о‘sadi. Ba’zi о‘t о‘simliklarda ham yer barglab о‘suvchi plagiotrop 
novdalar paydo bо‘ladi. Agar bu novdalar qо‘shimcha ildizlar hosil 
qilib о‘ssa, ularni о‘rmolovchi novdalar deyiladi (g‘ozpanja, ayiq