G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

19-§ Poyaning birlamchi yо‘g‘onlashishi
Poyaning birlamchi yо‘g‘onlashishi poyaning qalinlashishida birin-
ketin paydo bo‘ladigan ikki fazani - birlamchi va ikkilamchi 
yо‘g‘onlashishi kuzatish mumkin. Bu qalinlashishlarning orasida 
chegara aniq ko‘rinmaydi. Poyaning birlamchi qalinlashishi eniga 
o‘sishi, o‘sish konusi yaqinidagi apikal meristema hujayralarini va 
undan paydo bo‘lgan to‘qimalarning bo‘linishi va cho‘zilishi 
natijasida sodir bo‘ladi. Keyinchalik kambiydan paydo bo‘lgan 
to‘qimalar hisobiga ikkilamchi qalinlashish vujudga keladi. Birlamchi 
qalinlashishda kambiy qatnashmasdan birlamchi po‘stloq kuchli 
rivojlansa – bunday qalinlashishga kortikal (lot. cortex - po‘stloq) 
qalinlashish deyiladi (kaktuslarda). Agar birlamchi qalinlashishda 
o‘zak kuchli rivojlansa medullyar (lot. medulla-o‘zak) qalinlashish 
deyiladi (kartoshkada). Ba’zida po‘stloq va o‘zak bir xilda rivojlanadi. 
Poyaning uzinasiga o‘sishi bilan birlamchi qalinlashishi o‘zgarib 
boradi. Maysalarda apikal meristema poyani hosil qilgani uchun hajmi 
uncha katta bo‘lmaydi. Keyinchalik bo‘g‘imdan bo‘g‘imga o‘tgan sari 
apeksning hajmi kattalasha boradi, o‘sish davom etadi, birlamchi 
qalinlashish kuchaya boradi, natijada poyaning uchki tomoni 
ingichkalashib, pastki tomonidan ikkilamchi to‘qimalar paydo bo‘ladi. 
Birlamchi to‘qimalar sezilmay qoladi, gul hosil bo‘ladi - poyaning 
yuqoridagi qismida poya konus shaklida bo‘ladi.
Birlamchi yо‘g‘onlashishning evolyutsiyasi.
XIX – asrning 70-
yillarida fan Mol De Barii va De Sak tadqiqotlariga ko‘ra poya uch 
tipdagi to‘qimalardan tashkil topgan degan fikrlar paydo bo‘lgan: ular 
epiderma asosiy parenxima va o‘tkazuvchi to‘qimalar evolyutsiya 
davomida poyaning tuzilishi murakkablashib yana bir qancha 
to‘qimalar paydo bo‘lib, turli tipdagi poyalarning tuzilishi vujudga 
kelgan. Murakkab tuzilgan poyalarni o‘rganish uchun fransuz botanigi 
Van Tigem tomonidan Stelyar nazariyasi ishlab chiqilgan. Van 
Tigemning avvalgi tushunchasicha ildizning markaziy silindirini 
birlamchi o‘tkazuvchi to‘qimalarini peritsikl o‘rab turadi deyilgan, 
keyinchalik bu tushunchani poyalarning tuzilishini o‘rganishda 
foydalangan (87-rasm).
1) Poyaning qadimgi sodda tipi-gaplostel (yunon. gaplos - sodda) 
yoki protostel - gaplostel markazda ksilema joylashib, floema bilan 
o‘ralgan (riniofit va boshqa sodda tuzilgan o‘simliklar poyasida va 
hozirgi ba’zi sporali yuksak o‘simliklarda ham uchraydi). 
165

---

2) Gaplosteldan – aktinostel (yunon. aktinos – nur) ya’ni ksilema 
ko‘ndalang kesimda yulduzsimon ko‘rinishda. Protoksilema 
nurlarning oxirida paydo bo‘ladi (ekzarx) keyin markazga qarab 
intiladi (plaun, o‘lgan qirqbo‘g‘imsimonlarning poyasida uchraydi). 
Gaplostellardan aktinostellarning paydo bo‘lishi sabablari: yon 
organlarga boradigan o‘tkazuvchi naylarning paydo bo‘lishi; 
aktinostelda ksilema va floemaning hajmi kengayib, atrofdagi tirik 
to‘qimalar bilan aloqasi kuchayadi, o‘tkazuvchanlik xususiyati oshadi. 
3) Sifonostel (yunon. sifon - nay) bu vaqtda poyada o‘zak paydo 
bo‘ladi. Poyada ksilema naylari o‘zakdan uzoqlashib poyaning 
mustahkamligini ta’minlaydi. 
O‘zakning parenximadan tashkil topganligi poyaning moddalar 
to‘plash xususyatini yengillashtiradi. Keyinchalik poyaning 
evolyutsiyasi natijasida murakkablasha borishi, yirik barg va yon 
novdalarning rivojlanishi va yirik parenximadan tashkil topgan 
lakunlarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq, natijada o‘zakdan 
po‘stloqqa radial markazdagi to‘qimalarni bo‘laklarga bo‘lgan keng 
yo‘llar – birlamchi o‘zak nurlari paydo bo‘ladi. 
4) Shu tariqa diktiostel (yunon. diktion - to‘r) va 5) Eustel (gr. eu - 
yaxshi, haqiqiy) tuzilishlariga ega bo‘lgan poyalar paydo bo‘ladi. 
Eustel - urug‘li o‘simliklarga xos bo‘lib – endarx rivojlanadigan 
ksilemaga ega bo‘lgan ochiq kollateral boylamlarni hosil qiladi. 
6) Poya evolyutsiyasining oxirida ataktostel (yunon. a – teskari, 
taktos – tartib bilan joylashish) tuzilishiga ega bo‘lgan poyalar paydo 
bo‘lib, bir pallali o‘simlikka xosdir. Bu tip eustildan kambiy 
to‘qimasini yo‘qligi bilan farq qiladi. Boylamlar murakkab joylashadi, 
ba’zi boylamlar – barg izlari avval markazga qarab qiyshayib, so‘ngra 
tashqariga qarab yo‘naladi. Shuning uchun poyaning barcha yuzasida 
boylamlar mavjud bo‘ladi. Ildiz asosan gaplosteldan paydo bo‘lgan 
bo‘lib tuzilishi tuproqdan oziqlanishiga moslashgan. 
166

---