Fonetikaning tadqiqot maqsadi va usuliga ko‘ra turlari Reja

Ottenka, variant va variatsiya tushunchalari o‘rtasidagi munosabatlar. Tilshunoslikda

ottenka va variatsiya atamalari bir tushunchani-fonemaning nutqdagi real` ko‘rinishlarini

ifodalaydi. Ulardan biri (ottenka atamasi) S.-Peterburg fonologiya maktabiga, ikkinchisi

(variatsiya atamasi) Moskva fonologiya maktabiga ko‘proq xosdir. Masalan, dning odam va

ozod so‘zlaridagi ikki xil ko‘rinishi (jarangli d va jarangsiz t) bir fonemaning ikkita ottenkasi (S.-

Peterburg) yoki ikkita variatsiyasi (Moskva) hisoblanadi.

Variant atamasi tilshunoslikda ikki xil ma`noda qo‘llanmoqda. Moskva maktabi vakillari

ishlarida variant bir fonemaning ikki xil pozitsiyadagi ikki xil ko‘rinishi emas, balki ikkita

fonemaning kuchsiz pozitsiyada mo‘tadillashuvidan (neytralizatsiyalanishidan) yuzaga kelgan

bir xil ko‘rinishidir. prud va prut (talaffuzda, prut va prut) kabi. Bunda d va t ning so‘z oxirida

neytrallashuvi sodir bo‘lgan, natijada bu ikki fonema bitta t ko‘rinishiga ega bo‘lgan. Bu

ko‘rinish variant deb nomlangan, u d va t fonemalariga aloqador bo‘lganligi uchun d va t larning

ikkalasi giperfonema (fonemalar guruhi) deb nomlanadi. Bu nazariyaga ko‘ra, o‘zbek tilidagi

savod va savot (talaffuzda savot va savat) so‘zlari oxiridagi d va t lar ham giperfonema, ularning

talaffuzdagi neytrallashgan t ko‘rinishi esa variant hisoblanadi.

Praga tilshunoslik maktabi vakillari ishlarida variant atamasi ko‘proq ottenka (bir

fonemaning ikki xil ko‘rinishi) ma`nosida qo‘llaniladi. O‘zbek tilshunosligida ham bu atama

ko‘proq shu ma`noda ishlatilib kelinmoqda.

Transkripsiya fonemalarning nutq oqimidagi turli ottenkalarini, shuningdek mahalliy

lahja va shevalarning fonetik xususiyatlarini (tovushlarning cho‘ziq- qisqaligi, o‘zak va

morfemalar o‘rtasidagi uyg‘unlik kabi hodisalarni) yozuvda aniq ifodalash uchun qo‘llanadigan

maxsus grafik belgilar tizimidir. Bunday tizimdan xalq og‘zaki ijodi namunalarini, O‘zga til

matnlarini yozib olishda ham foydalaniladi.

Transkripsiyaning quyidagi ikki turi O ‘zaro farqlanadi