Fonetikaning tadqiqot maqsadi va usuliga ko‘ra turlari Reja

Fonema ottenkalari-fonemalarning talaffuzdagi real ko‘rinishlaridir. (L.V.Shcherba).

Chunonchi, «a» fonemasi old qator unlidir. Bu belgi «a» fonemasi uchun tipik hisoblanadi, biroq

shu tipik belgi qaram so‘zida orqa qator unli ottenkasiga aylanadi. Demak, a fonemasi qaram

so‘zida (q bilan yondosh qo‘llanganda) orqa qator unli tarzida, karam so‘zida (k bilan yondosh

qo‘llanganda) esa old qator unli tarzida talaffuz qilinadi. Bu ikki xil talaffuz a fonemasining so‘z

tarkibidagi real ko‘rinishlari - ottenkalari hisoblanadi. Ottenkalar fizik-akustik va artikulyatsion

jihatdan o‘zaro farqlansa-da, bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilmaydi, chunki shu ikki ottenkaning

fonologik funktsiyasi bitta (ularning ikkalasi bitta a fonemasining vazifasini bajaradi). Demak,

fonema bilan uning ottenkalari o‘rtasida umumiylik va xususiylik munosabatlari bor.

1 Бу хакда каранг: Ахвледиани В.Г. Арабское языкознание средних веков. В кн.: История

лингвистических учений.-Л., 1981, стр.81-83. Журавлев В..К. Диахроническая фонология. М.

"Наука",1986,стр. 74. Абдуазизов А. Кўрсатилган асар, 10-бет.

Fonema ottenkalaridan birining ornida ikkinchisini qo‘llab bo‘lmaydi, bunga shu ottenkani

shakllantirgan fonetik pozitsiya yo‘l qo‘ymaydi. Masalan, ko‘l so‘zida faqat old qator “ө”, qo‘l

so‘zida esa faqat orqa qator o qo‘llanadi. Bir fonemaning turli pozitsiyadagi ko‘rinishlariottenkalari

fonema qatorini hosil qiladi. Masalan, u fonemasi kul so‘zida old kator u tarzida, qul

so‘zida esa orqa qator u tarzida talaffuz etiladi, shunga ko‘ra u, u qatorini yuzaga keltiradi.

Fonema ottenkalari tushunchasiga L.V.Shcherba asos solgan. Bu tushuncha va atama S.-

Peterburg (sobiq Leningrad) fonetistlari maktabi vakillari tomonidan ko‘proq qo‘llanadi.