|
2.Artikulyatsiya usuli va to‘siqning qanday hosil bo‘lishiga ko‘ra: a) portlovchisirg‘
aluvchi undoshlar oppozitsiyasi: (p-f),(b-v),(t-s),(d-z),(t-sh),(d-j),(k-x),(g-g‘),(q-x),(k-h),(gh);
b) portlovchi-affrikatalar oppozitsiyasi: (t-ch),(d-j); v) sirg‘aluv- chi-affrikatalar oppozitsiyasi
(sh-ch),(j-j); g) portlovchi-burun sonanti oppozitsiyasi: (b-m)q(d-n)q(g-n); d) sirg‘aluvchi–
sonant-lar oppozitsiyasi: (z-l),(j-r); e) shovqinli sonant - burun sonanti oppozitsiyasi: (v-m),(ln),(
r-n); j) yon sonant- titroq sonant oppozitsiyasi: (l-r).
3.Jarangsiz-jaranglilik belgilariga ko‘ra: (p-b),(t-d),(s-z),(f-v),(k-g),(sh-j),(ch-dj),(x-g’).
Bu tizimdagi jaranglilarning barchasi markerli qatorni (shovqinga ovoz qo‘shilganligi uchun),
jarangsiz undoshlar esa markersiz qatorni (faqat shovqindan iborat bo‘lganligi uchun) hosil
qiladi. Un paychalari ishtirokiga ko‘ra jarangli undoshlar qatoriga kiruvchi m,n,n,l,r,y sonantlari
yuqoridagi korrelyatsiyaga kirmaydi, chunki ularning jarangsiz juftlari yo‘q.
Shuni ham ta`kidlash kerakki, korrelyatsiyalarda oppozitsiyalar miqdorining ikki va undan
ortiq bo‘lishi shart. Bitta oppozitsiyadan korrelyatsiya tarkib topmaydi. Masalan, Hozirgi o‘zbek
adabiy tilidagi L va R sonantlari yon sonant (l)va titroq sonant (r) oppozitsiyasini hosil qiladi,
ammo o‘zbek adabiy tilining fonologik tizimida yon sonant-titroq sonant zidlanishiga asoslangan
boshqa oppozitsiyalar yo‘q, shuning uchun l-r zidlanishi yakkalangan oppozitsiya hisoblanib,
korrellyatsiya hosil qilmaydi.
Ayrim izohlar: fonologik oppozitsiyalar o‘z ichki xususiyatlariga ko‘ra quyidagi turlarga
bo‘linadi:
a) bir O‘lchovli oppozitsiya. Bunda farqlanish belgisi faqat shu oppozitsiyaning ikki
a`zosiga xos bo‘lib, bu sistemaning boshqa a`zosida uchramaydi. Masalan, jarangli-jarangsiz
belgilari asosida tarkib topgan korrelyatsiyadagi t-d oppozitsiyasi bir o‘lchovlidir, chunki bu ikki
fonemadagi «til oldi» va «portlovchi» belgilari shu sistemadagi boshqa oppozitsiyalarga xos
emas;
b) ko‘p O‘lchovli oppozitsiya. Bunda bir oppozitsiyadagi belgilar shu sistemadagi boshqa
oppozitsiyalarda ham uchraydi. Masalan, jarangli-jarangsiz belgilari asosida tarkib topgan
oppozitsiyalarda «portlash» va «jaranglilik» belgilari bir necha oppozitsiya vakiliga xos bo‘lishi
mumkin; b (portlovchi, jarangli)-d (portlovchi, jarangli)-g (portlovchi, jarangli) kabi;
v) proportsional oppozitsiyalar. Bunda bir sistema ichidagi barcha oppozitsiyalarning
a`zolari o‘rtasidagi aloqalar o‘zaro o‘xshash bo‘ladi. Masalan, o‘zbek tilidagi p-b
oppozitsiyasidagi jarangsiz-jaranglilik belgilari shu sistemadagi t-d, k-g,s-z,sh-j, ch-j,f-v,x-g‘
oppozitsiyalariga ham xos;
g) «privativ» oppozitsiya». Bunday oppozitsiyalarning bir a`zosida bo‘lgan belgi shu
oppozitsiyaning ikkinchi a`zosida bo‘lmaydi: b-p oppozitsiyasida «b»dagi jaranglilik
belgisi»p»da yo‘q; t-d,k-g oppozitsiyalarida ham shunday;
d) gradual (pog‘onali) oppozitsiya. Bunday oppozitsiyaning a`zolari o‘rtasiga boshqa
(uchinchi) fonemani kiritish mumkin bo‘ladi. Masalan, o‘zbek tilidagi p(lab-lab)-k (sayoz til
orqa) undoshlari oppozitsiyasi orasiga t undoshini (uchinchi a`zoni) kiritish mumkin, chunki u
ham portlovchi, jarangsiz bo‘lib, artikulyatsiya orniga ko‘ra p (labial) va k (sayoz til orqa)
qatorining o‘rtasida joylashadi: p-t-k kabi. Bunday holatni b-d-g sistemasida ham ko‘ramiz.
Xulosa: a)fonemalar til mexanizmida muhim ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan mustaqil
birliklardir: ular so‘z va morfemalarning tovush qobig‘ini (ifoda planini) farqlash bilan birga, shu
so‘z yoki morfemalarning ma`nolarini farqlash vazifasini ham bajaradi; b)fonemalarda
differensial (farqlanadigan) va integral (farqlanmaydigan) belgilar mavjud bo‘lib, ulardan
birinchisi (differensial belgi) fonologik jihatdan relevant belgi, ikkinchisi (integral belgi) esa
fonologik jihatdan norelevant belgi hisoblanadi; v) ikki fonemaning qarama-qarshi qo‘yilayotgan
differensial belgilari shu fonemalarni bitta oppozitsiyaga birlashtiradi, bir farqlanish belgisiga
asoslangan ikki va undan ortiq oppozitsiyalar esa korrelyatsiyalarga uyushadi. Demak,
oppozitsiyalardagi farqlovchi belgilar korrelyatsiyada birlashtiruvchi belgiga aylanadi; g)
korrelyatsiyalar o‘z navbatida bir-biri bilan ulanib, bir butun tizimni-fonologik sistemani hosil
qiladi.
Eslatma; tilning fonologik tizimida korrelyatsiya hodisasi borligini aniqlagan olimlardan
biri (ehtimol, birinchi) bizning yurtdoshimiz Abu Ali ibn Sino bo‘lgan. U o‘zining fonetikaga
doir bir risolasida «dol» «to»ga qanday munosabatda bo‘lsa, «zod»«sin»ga shunday
munosabatda bo‘ladi»,–degan edi. qiyos qiling: «dol»(jarangli «d») -»to» jarangsiz»t»),
«zod»(jarangli»z»)-»sin»(jarangsiz»s»). Bunda jarangli va jarangsizlik belgilari asosida d-t, z-s
oppozitsiyalari bir korrelyatsiyaga uyushayotganligi nazarda tutilganligi shubhasiz.1
Do'stlaringiz bilan baham: | 
