Физиология. Вазифалари ва усуллари. Тиббиётдаги аҳамияти. ҚИСҚача тарихи. ҚЎЗҒалувчан тўҚималар физиологияси

Нерв марказларининг хоссалари
Марказий асаб тизимининг муайян бўлимларида жойлашган ва аниқ бир функция бажарилишининг бошқарилишини таъминловчи нейронлар функционал бирикмаси н е р в м а р к а з и деб аталади. Нерв маркази МНТнинг физиологик ёки функционал бирлигидир. Бажариладиган бошқарувчилик функциянинг мураккаблигига боғлиқ ҳолда асаб марказлари миллион , баъзида миллиард нейронлардан ташкил топган. Асаб марказлари учун уларни ҳосил қилган нейронлар орасида генетик дастурланган муайян алоқалар мавжудлиги хосдир. Мазкур мустахкам алоқалар эмбрионал ва постнатал ривожланишнинг муайян босқичларида вужудга келади. Аммо бутун шахсий ҳает давомида , айниқса бошланғич постнатал ривожланиш даврида, шартли рефлекслар шаклланиб боради, таълим ва тарбия жараёни билан бирга асаб марказларидаги нейронлар орасида динамик функционал алокалар пайдо бўлади.
Бошқариладиган функция қанчалик мураккаб бўлса, асаб марказларининг морфологик тузилиши ва ундаги алоҳида нейронларнинг физиологик ўзаро таъсир этиш тавсифи ҳам шунчалик мураккаб бўлади.
Асаб марказини миянинг чекланган бир қисми деб тушуниш бир мунча шартлидир. Чунки организмнинг ҳар бир рефлектор реакциясида марказий асаб тизимида кенг ейилган кўпгина нейронлар қатнашади. Масалан, узунчоқ миядаги нафас марказининг нейронлари нафас мускуллари ишини бошқарувчи орқа миядаги мотонейронларга ўз аксонларини юборади. Бундан ташқари нафас маркази функциясини ўрта мия, оралиқ мия ва катта ярим шарлар пўстлоғидаги нейронлар бошқариб туради.
Нерв марказларини тор локализация нуқтаи назаридан тушуниш бир бутун организмнинг мураккаб рефлектор фаолиятига тўғри келмайди. Масалан, одам юрганда бир ўнг оёқ, бир чап оёқ сони , тиззаси ва болдирларининг букувчи ва езувчи мушаклари навбат билан қисқаради ва бўшашади. Овқат ютиш рефлексида тил, танглай, халқум, хиқилдок ва қизил унгач мушаклари кетма-кет қисқаради. Демак, бу рефлектор реакцияларнинг марказлари МНТ нинг турли бўлимларида жойлашган кўпгина нейронлар йиғиндисини ўз ичига олади. Айни вақтда турли рефлектор реакцияларда бир хил нейронлар қатнашади. Масалан, юмшоқ танглай овқат ютиш, эснаш ва қусиш рефлексларида қатнашади.
Шундай қилиб, ҳозирги замон физиологияси нуқтаи назаридан нерв маркази функцияларни бошқаришда келишиб, уйғун иштирок этувчи нейронларнинг мураккаб бирикмаси, ансамблидир. Бунда турли нейронлар турлича роль ўйнайди: муайян функциянинг бажарилишида баъзилари албатта иштирок этади, бошқаларининг хамма вақт ҳам иштирок этиши шарт эмас, улардан баъзилари бошқаларининг ўрнини боса олади, баъзиларининг ўрнини бошқалари боса олмайди.
Ривожланган ички алоқаларга эга бўлган нейрон ансамблларининг асосий тавсифлари қуйидагилардир:
а) марказий зонадаги нейронлар реакцияларининг маҳаллий локал синергизми,
б) марказдаги қўзғалувчан ҳужайраларни ўраб олган, мазкур таъсирланишга тормозланиш билан жавоб қайтарувчи ҳужайралар мавжудлиги,
в) адекват афферент таъсирланишга стабил жавоб қайтарувчи ва ансамблнинг марказида жойлашган нейронлардан ташқари ансамблда мазкур таъсирланишга кўрсаткичлари ҳар хил бўлган импульсларни ҳосил қилувчи кўп сонли нейронлар мавжуд. Мия ишчи механизмларининг функционал бирлиги сифатида элементар нейрон ансамбллари миядаги нисбатан мураккаброқ блоклар ва конструкцияларни шакллантирувчи ўзига хос “гиштчалар”дир.
Ансамблдаги нейронлар ва улар орасидаги симпатик алоқаларнинг жуда кўплиги марказий нерв тузилмаларининг структуравий ва функционал хоссаси бўлиб, нерв механизмларининг юксак компенсатор қобилияти ва пластиклигини таъминлаб туради. Мазкур реакцияда нейроннинг индивидуал иштироки шарт бўлмаган холларда нейронларнинг бири иккинчисини алмаштириши имконияти пайдо бўлади , организмда алоқа ва бошқарилиш нерв механизмлари ишончлилиги ошади. Нейрон ансамблларининг ҳаракатчан динамик структураси нейронлар аро алоқаларнинг осонлик билан қайта уюштирилиши ва мослашувчанлигига шароит яратади.
Асаб марказлари қатор умумий хоссалар ва қўзғалишни ўтказишнинг ўзига хос хусусиятларига эга. Бу хусусиятлар марказларни ташкил этган нейрон занжирларининг структураси ва улар орасидаги синаптик тузилмалар мавжудлиги ҳамда бу синапслардан қўзғалиш ўтказилиши хоссалари билан боғлиқ.
1. Қ ў з ғ а л и ш н и н г б и р т о м о н л а м а в а т а н л а б ў т к а з и л и ш и . Асаб тизимида қўзғалиш рецептор (афферент) нейронлардан оралиқ нейронлар орқали эффектор нейронларга ўтказилади. Бунга қуйидаги тажриба орқали ишонч ҳосил қилиш мумкин. Ҳайвон орқа миясининг олдинги ва орқа илдизлари кирқилади. Орқа илдизнинг марказий учига таъсир этилганда олдинги илдизнинг марказий учида ҳаракат потенциали аниқланади. Олдинги илдизнинг марказий учига таъсирот берилганда орқа илдизнинг марказий учида ҳаракат потенциали пайдо бўлмайди. Чунки орқа миянинг олдинги илдизлари ҳаракатлантирувчи (эфферент ) толалардан, орқа илдизлар эса сезувчи (афферент ) толалардан (Белл-Можанди қонуни ) иборат.
2. Қ ў з ғ а л и ш и р р а д и а ц и я с и . Марказий нейронлар ва улар орасидаги кўп сонли алоқалар таъсирлагич кучи ва марказий нейронлар функционал ҳолатига қараб қўзғалиш жараёни тарқалишининг йўналишини ўзгартиради. Таъсирлагич кучининг кескин оширилиши қўзғалиш жараёнига жалб этиладиган марказий нейронлар соҳаларининг кенгайишига- қўзғалиш иррадиациясига (лот. irradiare- нур тарқатиш ) олиб келади.
Сўнгги йилларда ўтказилган тадқиқотларда аниқланишича иррадиациянинг икки тури ажратилади: а) организмнинг мослашув фаолиятини таъминловчи йўналган иррадиацияда импульслар аниқ танланган йўллардан ўтади, жавоб реакциясига фақат зарур бўлган аъзолар ёки мушаклар жалб этилади, б) тартибсиз диффуз иррадиацияда қўзғалиш жараёни кенг ейилиши ва ҳаракат фаолиятига халақит берувчи мускулларнинг жалб этилиши мумкин.
Қўзғалиш иррадиациясини мия катта ярим шарлари олиб ташланган мушуклар билан ўтказилган тажрибада кузатиш мумкин. Мушук орқа оеқининг кафт юзасига таъсирот берилганда шу оеқнинг болдир - оёқ панжа бўғини букилади. Таъсирот кучайтирилганда болдир -оёқ панжа бўғинидан ташқари тизза бўғини ҳам букилади. Таъсирлашнинг бундан кейинги кучайтирилиши шу оеқдаги барча бўғинларнинг букилишидан ташқари, иккинчи орқа оёқ бўғинлари езилишига олиб келади.
Мусбат таъсирлаш такрорланиши билан нерв жараёнининг иррадиацияси аста-сёкин камайиб, ярим шарларнинг кичикроқ соҳаси билан чегараланиб боради. Иррадиациянинг бундай чекланиши, нерв жараёнининг бошланғич соҳада қайта йиғилиши н е р в ж а р а е н и н и н г к о н ц е н т р а ц и я с и дейилади .
Манфий таъсирлагич келтириб чиқарган тормозланиш ҳам аввалига иррадиацияланади. Катта ярим шарларда тормозланиш қўзғалишга нисбатан 4-5 маротаба сёкинроқ ейилади ва янада сёкинроқ бир неча дақиқа давомида аввалги жойида йиғилади.
3. Қ ў з ғ а л и ш н и н г с е к и н р о қ ў т к а з и л и ш и . Асаб марказларида қўзғалиш асаб толаларига нисбатан сёкинроқ , бир мунча тўхтаб туриб ўтказилади, бундай тафовут ҳам синапслар фаолиятидан келиб чиқади. Рефлектор реакциянинг вақти асосан икки омилга -нерв толаларидан қўзғалиш ўтказилиши тезлигига ва қўзғалишнинг бир нейрондан иккинчи нейронга синапс орқали етказилиши учун сарфланадиган вақтга боғлиқ. Нерв толаларидан қўзғалиш нисбатан катта тезлик билан ўтказилади, аммо синаптик кечикиш мавжудлиги туфайли рефлекс вақтининг кўпроқ қисми синаптик узатишга сарфланади. Одам ва юксак ҳайвонлар нерв ҳужайраларида бир синаптик кечикиш тахминан 1мс ни ташкил этади. Рефлекс ейларида унлаб кетма-кет синаптик боғланишлар борлигини эътиборга олсак, кўпчилик рефлекслар вақтининг ўнлаб миллисекундга тенглиги тушунарли бўлади .
4. Н е р в м а р к а з л а р и н и н г т е з ч а р ч а ш и . Рефлекс рецептив майдонининг узоқ муддат такроран таъсирланиши рефлектор реакцияни кучсизлантириб, бутунлай тўхтатиб қуйиши мумкин. Маълумки, бу ҳолат чарчаш дейилади. Чарчаш жараёнида медиатор камайиб қолади, энергия манбалари етишмаслиги ва постсинаптик рецепторларнинг медиаторга адаптацияси кузатилади.
Бақа умуртқа поғонасининг бел қисмини очиб орқа миянинг орқа илдизи остига электродлар ўрнатилади. Электродлар орқали берилган кетма-кет таъсиротлар шу сегментнинг олдинги илдизи нервлайдиган мускулларни қисқартиради. Таъсирлаш узоқ давом эттирилиб, мускуллар қисқариши тўхтагандан сўнг орқа мия олдинги илдизи таъсирланса, мускул яна қисқара бошлайди. Демак, орқа илдиздан берилган таъсирот марказдан ўтмай қолган. Бу тажриба биринчи навбатда нерв марказлари чарчаганини кўрсатади.
5. Қ ў з ғ а л и ш н и н г қ ў ш и л и ш и МНТ га хос хусусият бўлиб, уни 1863 йилда И. М. Сеченов биринчи бўлиб тасвир этган. Кушилишнинг икки тури : кетма-кет ( вақтдаги ) ва масофада ( фазода) қўшилиш бор . Асаб марказига бир хил афферент нерв толалари орқали калта интервал билан кетма -кет келувчи қўзғалишларнинг ўзаро таъсири кетма-кет қўшилиш деб аталади.
Юксак ҳайвонлар ва одамда баъзи рефлекслар табиий шароитларда кучсиз таъсиротлар суммацияси натижасида амалга ошади Масалан , аксираш , йўталиш рефлекслари . Тажрибада кучсиз ( бўсаға ости ) таъсирот кетма-кет кичик интерваллар билан берилса, рефлектор жавоб юзага чиқади.
Бир рефлексоген зонага кирадиган турли рецепторларга икки ёки бир неча таъсирот бир вақтда таъсир этса, қўзғалишлар масофада қўшилади. Масалан , итда қашиниш рецептив майдонида терининг бир-биридан 5-6 см узоқликдаги икки қисми бўсағадан паст куч билан бир вақтда таъсирланса, қашиниш рефлекси юзага чиқиши мумкин.
Окклюзия (тиқилиб колиш ) шундан иборатки, эфферент толаларнинг икки гуруҳи бир вақтда таъсирланганда келиб чиқувчи самара миқдор жихатдан алоҳида олинган шу рефлекслар миқдорининг арифметик йиғиндисидан камроқ бўлиб чиқади. Масалан , итдаги болдир нерви толаларидан бири максимал даража таъсирланганда болдирнинг олдинги мускули рефлектор қисқаради, унинг тортиш кучи 1, 5 кг га тенг бўлади. Шу оеқдаги нервнинг бошқа толалари таъсирланганда эса уша мускул таранглиги 1, 6 кг га етади. Иккала нерв биргаликда таъсирланганда мускул таранглиги 1, 85 кг ни ташкил этади. Ч. Шеррингтон окклюзия ҳодисасини ўзаро ҳамкорликдаги рефлекслар эфферент қисмлари ҳосил қилган синаптик майдонларнинг устма-уст тушиши билан тушунтиради.
6. С и н а п т и к т а ъ с и р л а р и н т е г р а ц и я с и. МНТ даги ҳар бир ҳужайра турли нейронлар билан жуда кўп синаптик алоқаларга эга. Мияча пўстлоғидаги битта Пуркинье ҳужайраси 200 минггача синапс ҳосил қилиши мумкин. Сут эмизувчилар мотонейронларида 10мингдан 20минггача синапс бўлади.
Нейроннинг турли нерв ҳужайралари билан кўп сонли синаптик боғланишлар ҳосил қилиш қобилияти дивергенция дейилади. Масалан, бирламчи эфферент нейрон аксонининг марказий учи кўплаб мотонейронлар- синергистлар , анагонист мотонейронларни тормозловчи оралиқ нейронлар ва дорсал спиноцеребелляр кўтарилувчи йўлни бошловчи ҳужайралар билан синапслар ҳосил қилган. Дивергенция жараёни туфайли битта нерв ҳужайра турли рефлексларда иштирок эта олади ва кўпгина бошқа нейронларни назорат қила олади. Бундан ташқари дивергенция жараёни ҳар бир нейронга импульсларни кенг микесда қайта тақсимлаш имконини беради, бу эса қўзғалиш иррадиациясига олиб келади.
МНТ га турли эфферент толалар орқали келувчи импульслар оралиқ ва эффектор нейронларга тушиб йиғилиши- конвергенцияланиши мумкин. Ч. Шеррингтон томонидан аниқланган конвергенция шу билан изохланадики , МНТ да ҳар бир нейроннинг танаси ва дондритларида кўпгина нерв ҳужайраларининг аксонлари тугайди. Афферент нейронлар сони эфферент нейронларга нисбатан тахминан 10 марта кўпроқ . Бундан ташқари рецепторлардан келган импульслар пўстлоқ ости ва пўстлоқ марказларида конвергенцияланади. Конвергенция қўзғалишларнинг масофада қўшилишини ва окклюзия ҳодисасини тушунтириб беради.
7. МНТ нинг кўпчилик ҳужайралари турли манбалардан келадиган таъсирлар конвергенциясини таъминловчи бир неча нейронлар билан синапслар ҳосил қилган. Масалан, орқа мия мотонейронларига бирламчи афферент толалардан ташқари турли пастга тушувчи йўллар толалари, қўзғатувчи ва тормозловчи оралиқ нейронлар аксонлари конвергенцияланади. Шунинг учун мотонейронларни МНТ ҳаракат функцияси билан боғлиқ кўп сонли нерв структуралари умумий сўнгги йўли ҳисоблайдилар. Асаб тизими физиологиясига у м у м и й с ў н г г и й ў л т а м о й и л и Ч. Шеррингтон томонидан киритилган. Бу тамойил турли асаб структуралари таъсирланганда мотонейронлар муайян гуруҳи фаоллашувида намоен бўладиган сўнгги бир реакция келиб чиқишини кўрсатиб беради. Мазкур тамойил асаб тизими рефлектор фаолиятини таҳлил қилиш учун энг муҳим аҳамиятга эга. ҚПСП нинг фазодаги суммацияси заминида ҳам конвергенция ҳодисаси етади.
Турли синаптик таъсиротлар постсинаптик мембранага етмасдан , нерв ҳужайрасига бориш йўлида ҳам ўзаро таъсир этиши мумкин. Бундай ўзаро таъсирнинг бир мисоли юқорида кўриб чиқилган пресинаптик тормозланишдир. Бундан ташқари пресинаптик зонада енгиллашув жараёни ҳам ривожланиши мумкин. Енгиллашув жараёни шундан иборатки, қўзғатувчи бир импульс самарадорлиги бошқа бир импульс таъсирида ошади.
Нерв ҳужайраларининг аксарияти уларга кирадиган сигналлар катталигини бошқариш имкониятига эга. Масалан, орқа мия мотонейронларидаги қўзғалиш мушакларни қисқартиришдан ташқари коллатераллар орқали махсус тормозловчи Реншоу ҳужайраларини қўзғатади. Реншоу ҳужайраларининг аксонлари ўз навбатида мотонейронлар билан синаптик боғланган. Шунинг учун мотонейронлар импульсацияси қанча кучли бўлса , Реншоу ҳужайралари шунча кўпроқ фаоллашади ва мотонейронларни кучлироқ тормозлайди. Тормозланишнинг бу турига орқага қайтадиган тормозланиш дейилади.
8. МНТда қўзғалиш суммациясидан ташқари унинг т р а н с ф о р м а ц и я с и , яъни ритмининг ўзгартирилиши ҳам қўзғатилади. Асаб марказлари ўзига келувчи импульслар ритмини ўзгартира олади. Шу сабабли МНТ дан ишловчи аъзога келадиган импульслар частотаси таъсиротлар частотасига нисбатан мустақилдир. Нерв марказлари якка таъсирот билан таъсирланганда уларда муайян ритмдаги кетма-кет бир қанча импульслар вужудга келиши ва ишчи аъзога трансформацияланган қўзғалишлар узатилиши мумкин. Табиий шароитда маълум марказга афферент толалар орқали келаетган ва ундан эфферент толалар орқали кетаетган импульсларни қайд қилсак, бу импульслар кўрсаткичларида фарқ борлигини кўриш мумкин.
9. Элекрофизиологик текширишлар кўрсатишича , рефлекснинг юзага чиқишидагина эмас , нисбий тинчлик ҳолатида ҳам асаб марказларидан тегишли аъзо ва тўқималарга импульслар бориб туради, яъни а с а б м а р к а з л а р и м у а й я н т о н у с г а эга. Асаб марказларидан узлуксиз келувчи сийрак импульслар скелет мушакларининг тонусини , ичак силлиқ мушаклари тонусини , қон томирлар тонусини вужудга келтиради. Асаб марказлари тонусининг сақланишида уларга рецепторлардан келувчи импульслар , турли гуморал таъсиротлар- гормонлар, СО2, Н+ в. б. иштирок этади.
Нерв марказлари тоник фаоллигининг келиб чиқишидаги ва доимий сақланишидаги турли рецепторлардан ва жумладан проприорецепторлардан келувчи афферент импульсларнинг моҳияти Бронжест тажрибасида исботланган. Бақа орқа миясининг бел сегментларидан чиққан олдинги илдизлар қирқилса, ҳайвоннинг кейинги оеғи шол бўлади, мускуллар тонуси йуқолади. Бу тушунарли , чунки олдинги илдизлар ҳаракатлантирувчи толалардан иборат. Аммо уша сегментларга боғлиқ бўлган орқа сезувчи илдизлар кирқилгандан кейин ҳам мускуллар тонуси кескин пасаяди. Демак, мускуллар тонуси нерв марказлари тонусига боғлиқ. Нерв марказларининг тонусини эса проприорецепторлардан ва бошқа рецепторлардан келадиган афферент импульслар сақлаб туради.
10. Организм яшайдиган табиий шароитда асаб тизимининг яхлит бир бутун бўлиб ишлаши учун д о м и н а н т у ч о қ л а р н и н г борлиги характерлидир. Доминанта -энг устун қўзғалиш учоғи бўлиб , бошқа хамма рефлексларни ўзгартиради ва гўе ўзига бўйсундиради.
А. А. Ухтомский турли ҳает шароитида ҳайвонлар ва одамнинг феъл -атворидаги ўзгаришларни кузатиш натижасида ва тажрибаларга асосланиб, шундай хулоса қилган эди. Тажрибада аниқланган доминантлардан мисол келтирамиз: мушук катта ярим шарлари пўстлоғининг ҳаракатлантирувчи нуқталарига таъсир этилса, олдинги оёқ букилади. Мушук катта ярим шарлари пўстлоғининг шу нуқталари овқат ютиш рефлекси вақтида таъсирланса, ютиш рефлекси кучаяди, лёкин оёқ букилмайди. Демак, ютиш рефлекси оеқни букиш рефлексига таъсир этиб, уни тормолзлайди. Айни вақтда ютиш рефлекси нейронларининг қўзғалувчанлиги шу қадар ошадики , улар узлари учун ет қўзғалишга жавоб қайтара бошлайди.
Ҳайвонлар ва одам яшайдиган табиий шароитда доминант учоғлар бир қанча рефлексларни ўз ичига олади. Овқат, жинсий, мудофааланиш ва бошқа доминант рефлекслар шу тарика келиб чиқади.
А. А. Ухтомский маълумотларига кўра доминант қўзғалиш учоғи қуйидаги асосий хоссаларига эга :1) ошган қўзғалувчанлик, 2) қўзғалишнинг турғунлиги, 3) қўзғалишларни кушиш-суммация қобилияти, 4) инерция , яъни таъсирланиш тамом бўлгандан кейин ҳам кузалишни давом эттириш қобилияти, 5) бошқа рефлексларни тормозлаш қобилияти .
Доминанта сўзи хукмрон деган маънони билдиради. А. А. Ухтомскийнинг фикрича, маълум шароитда қайсидир нерв марказида қўзғалишнинг хукмрон учоғи пайдо бўлади. Бу учоқ муайян вақт давомида бошқа рефлекс ейлари ва тўла рефлектор аппарат ишини ўзгартириб, йўналтириб туради. Доминанта тамойили “нерв марказларининг умумий иш тамойилидир” . Гуморал ёки рефлектор таъсиротлар бундай хукмрон марказнинг юзага чиқишига сабаб бўлади.
Ҳаетий аҳамиятга эга бўлган рефлекслар, масалан, овқатланиш , жинсий рефлекслар марказлари доминанта ҳолатига ўтади. Бу ҳолат маълум интилишларни пайдо қилади, хатти-ҳаракатларни шакллантиради. Сиз катта қизиқиш билан китоб ўқиганда ёки мусиқа, ашўла эшитганда бошқа таъсиротларнинг қабул қилинмаслиги доминант марказнинг вужудга келиш оқибатидир. Баъзи беморларда касалликка берилиб кетиш, руҳан тушкунликка тушиш натижасида эртаю-кеч хасталик тўғрисида ўйлаш, яъни доминант учоқ ҳосил бўлиши мумкин. Бундай ҳолатларда шифокор бошқа даволаш усуллари билан биргаликда беморнинг руҳий ҳолатига алоҳида эътибор бериб, уни соғайиб кетишига ишонч ҳосил қилдириши керак.
11. Ф а о л и я т қ о л д и ғ и ва қ ў з ғ а л и ш н и н г у з а й т и р и л и ш и ҳам нерв марказлари учун хосдир. Рефлектор актлар уларни юзага чиқарган таъсирот тўхташи билан бир вақтда тамом бўлмай , орада бир қадар , баъзан бир мунча давр ўтади. Фаолият қолдиғининг давом этиши таъсирот вақтидан кўп марта ортиқ бўлиши мумкин. Таъсирот қанча кучли бўлиб , рецепторларга қанча узоқ таъсир этган бўлса, фаолият қолдиғи ушанча узоқ давом этади. Масалан, қуешдан кўзимизни узгандан сўнг ҳам нурлар таъсирини сезиб турамиз. Мия пўслоғидаги қолдиқ излар хотиранинг физиологик асосини ташкил этади.
Фаолият қолдиғига сабаб бўлувчи икки асосий механизм аниқланган: 1) таъсирот тўхтатилгандан кейин постсинаптик мембранадаги деполяризация дархол йуқолмайди ва унда бир неча ўн миллисекунд давомида импульслар ҳосил бўлиб туради, 2) нерв импульсларининг нейронлар епиқ занжирида айланиб юришига боғлиқ . Нейронлар ўзаро шундай уланган бўлиши мумкинки , бир нейрондан узатилган қўзғалиш коллатераллар орқали мазкур нейронга қайтиб келади. Шундай халқа боғланишлар борлиги туфайли синапслардан бири чарчамагунча ёки тормозловчи импульс келмагунча қўзғалиш нерв марказида узоқ айланиб юриши мумкин.
12. Н е р в м а р к а з л а р и н и н г к и с л о р о д е т и ш м о в ч и л и г и г а с е з г и р л и г и. Бош мия бир неча лахза қон билан таъминланмаса одам хушидан кетади, чунки нейронлар кислород танқислигига нихоятда сезгир бўлади. Тўқиманинг кислородга эхтиежи қанчалик юқори бўлса, унинг фаолияти кислород етишмовчилигида шунчалик қаттиқ ва тез бузилади. Бош миянинг масса бирлигига нисбатан кислород сарфи тинч ҳолатдаги мускулникига қараганда 22 хисса , жигарникига нисбатан 10 баравар кўп. Шунинг учун ҳам мияга қон келиши қисқа муддат тўхтаб қолгудек бўлса нейронларда қайта тикланмайдиган ўзгаришлар содир бўлади. Марказий асаб тизимининг турли қисмларидаги нейронларнинг кислород танқислигига сезувчанлигида фарқ бор: ярим шарлар пўстлоғининг нейронлари қон айланиши 5-6 дақиқага тўхтаганда нобуд бўлади, орқа миянинг нейронлари эса 20-30 дакикадан кейин ҳам ўз фаолиятини тиклаши мумкин.
Тана ҳароратини сўнъий йўл билан пасайтириб, гипотермия чақириб, нейронларнинг нобуд бўлмайдиган вақтини анча узайтириш мумкин. Ҳарорат паст бўлганда алмашинув жараёнлари жуда сусаяди ва кислородга бўлган эхтиеж камаяди.
13. Н е р в м а р к а з л а р и н и н г б а ъ з и з а х а р л а р г а в а д о р и л а р г а с е з г и р л и г и . Баъзи ўсимликларнинг одам руҳига , кайфиятига таъсир қилиши, уйқу келтириши, оғриқни қолдириши қадимдан маълум бўлган. Марказий асаб тизимига таъсир этадиган моддалар бир неча гуруҳга бўлинади. Уларга наркоз учун қўланиладиган моддалар , ухлатадиган, психотроп моддалар, тутқанокка қарши моддалар, оғриқ қолдирадиган дорилар, қустирувчи ва қусишнинг олдини олувчи препаратлар киради. Эфир, стрихин, алькоголь, тамаки никотини , чой ва кофедаги кофеин в. б. шулар жумласидандир.
Нерв тизимининг маълум структуралари ва марказларига таъсир этувчи нейротроп моддалар марказий асаб тизими фаолиятини ўрганишда кенг қўлланилади.
14. Н е р в м а р к а з л а р и н и н г п л а с т и к л и г и . Нерв марказлари бажариши керак бўлган функциясини ўзгартириш ва ўз функционал имкониятларини кенгайтириш қобилиятига эга. Марказлар амалга ошириладиган рефлектор реакцияларни ўзгартириши мумкин. Асаб марказларининг бундай пластиклиги нейронлар орасидаги боғланишлар самарадорлиги ва йўналишини ўзгартириш натижасидир.
15. Н е р в т и з и м и д а ц е ф а л и з а ц и я . Нерв тизимининг эволюцион ривожланишида организм фаолиятини бошқариш ва мувофиқлаштириш функциялари марказий асаб тизимининг бош қисмига кучиб ўтган ва мужассамлашган. Бу жараён асаб тизими бошқарувчилик функциясининг ц е ф а л и з а ц и я с и дейилади. Бош миядаги қадимий , эски ва эволюцион жихатдан янги тузилмалар орасидаги мураккаб муносабатлар мавжудлиги билан бир вақтда ўзаро таъсирлар умумий схемаси қуйидагича: юқорига кўтарилувчи таъсирлар (куйи қисмлардаги “эски” нерв тузилмаларидан юқори бўлимлардаги “янги” тузилмаларга) аксарият қўзғатувчи, рағбатлантирувчи бўлиб, пастга тушувчи (юқори бўлимлардаги “янги” тузилмалардан куйи бўлимлардаги “эски” нерв тузилмаларига ) таъсирлар сўндирувчи , тормозловчи хоссага эга. Эволюцион ривожланиш жараёнида мураккаб интегратив рефлектор реакцияларни амалга оширишда тормозланиш жараёнларининг роли ва аҳамияти ошиб борган.