Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Mavzuni o‘zlashtirilishini tekshirish uchun savollar: 
1. Asosiy almashinuv nima? U qanday aniqlanadi? 
2. Oqsil almashinuvi, plastik va energetik ahamiyati? 
3. Uglevod almashinuvi, plastik va energetik ahamiyati? 
4. Yog‘ almashinuvi, plastik va energetik ahamiyati? 
5. Vositali va vositasiz kalorimetriyani tushuntiring? 
6. Taomnoma tuzish tamoyillari qanday? 
7. Energiya almashinuvining umumiy tushunchalarini ayting? 
12. Asosiy almashinuv va uning ko‘rsatgichlariga ta’sir etuvchi omillarni 
tushuntiring? 
13. Termoregulyatsiya. Tana haroratini idora etilishini tushuntiring? 
14. Transgen mahsulotlar haqida tushuncha bering? 

---

110 
9-Bob. Ayiruv jarayoni. Buyrak tuzilishi va fiziologiyasi. Diurez mexanizmi. 
Genle halqasidagi fiziologik jarayonlar. 
Ayiruv a’zolari organizmdan ortiqcha suyuqlikni, ayrim ionlarni va 
moddalar almashinuvining qoldiq mahsulotlarini chiqarishda xizmat qiladi. 
Odamning buyraklari, ter bezlari, o‘pkasi va ichagi - chiqaruv a’zolari hisoblanadi. 
O‘pka karbonat kislotasi, suv va ba’zi uchuvchan moddalarni (masalan narkoz 
paytida efir, xloroform va boshqa moddalarning bug‘larini, alkogolli ichimliklar 
ichilganda alkogol bug‘larini) organizmdan chiqarib yuboradi. Ba’zi bir og‘ir 
metallarning tuzlarini va o‘t pigmentlarining o‘zgarish mahsulotlarini organizmdan 
ichak chiqarib yuboradi. Ayiruv a’zolar modda almashinuvining yakuniy 
mahsulotlarini organizmdan chiqarish bilan bir qatorda, organizm ichki 
muhitining tarkibini va xossalarini doimiy darajada saqlash uchun ham ahamiyatga 
ega. Masalan, osmoregulyastiyada, ya’ni ichki bosimning osmotik bosimi 
turg‘unligini saqlashda (izoosmiya) va ionlar tarkibining turg‘unligini saqlashda 
(izoioniya) qatnashadi. Shu bilan birga, buyraklar, o‘pka, ter bezlari organizmda 
vodorod ionlari konsentratsiyasini doimiy darajada ushlab turishda ham muhim 
ahamiyatga egadir. O‘pka alveolalari va teri yuzasidan suvning bug‘lanishi tana 
haroratini pasaytiradi, demak, ter bezlari va o‘pka termoregulyatsiyada ham 
qatnashadi. Ayiruv a’zolar o‘rtasida yog‘ va sut bezlari alohida o‘rin tutadi. Ular 
ajratadigan moddalar - teri yog‘i va sut - moddalar almashinuvining yakuniy 
mahsulotlari bo‘lmasdan, ma’lum fiziologik ahamiyatga ega, ya’ni sut - chaqaloq 
uchun ovqat bo‘lsa, teri yog‘i esa - terini moylab turadi.
 
Buyraklar
- juft a’zolar bo`lib, shakli loviyaga o`xshaydi (ilova: 50-rasm). 
Uning tashqi qirg`og`i qavariq, ichki qirg`og`i botiq bo`ladi. Ichki botiq 
qirg`og`ida chuqurcha bo`lib, ana shu erda 
buyrak
darvozasi 
shakllanadi. Buyrak 
darvozasiga buyrak arteriya va asab kiradi va undan vena, limfa tomirlari va 
siydik yo`li chiqadi. Buyrak darvozasi sohasida bo`shliq hosil bo`ladi va buyrak 
kavagi deyiladi. Siydik qabul qilib oladigan qismlar - chunonchi, buyrak 
kosachalari, buyrak jomi ham shu yerdan boshlanib siydik olib ketuvchi yo`llarga 

---

111 
ochiladi (ilova: 51-rasm). Buyrakning tashqi va ichki yuzalari, quyi va yuqorigi 
qutblari tafovut qilinadi. Tashki yuzasi orqa yuzaga qaraganda qavariq bo`ladi. 
Uning yuqori qutbi quyi qutbiga nisbatan uchlangan bo`lib, yuzasida buyrak usti 
bezlari o`rnashgan. 
Nefron
- buyrakning struktur va funksional birligidir. Nefron to‘g‘ri va egri 
- bugri kanalchalar tizimidan iborat. Har bir nefronda koptokchali va kanalchali 
qismlar farqlanadi. Koptokchali qism yoki Malpigi tanachasi o‘z navbatda tomirli 
koptokcha kapillyarlaridan va Boumen - Shumlyanskiy kapsulasidan iborat. 
Tomirli koptokcha 50 taga yaqin kapillyarlar qovuzlog`idan iborat. Shumlyanskiy 
kapsulasi kosachaga o`xshash bo`lib, tashqi va ichki varaqlardan iborat, orasida esa 
yoriqsimon bo`shliq joylashgan. Tomirli koptokchani Shumlyanskiy kapsulasi 
o`rab turadi. Bu yerda siydik hosil bo`lishning birinchi bosqichi - 
filtratsiya
jarayoni ro`y beradi. Natijada qondan birlamchi siydik hosil bo`ladi. 1 sutka 
davomida birlamchi siydikning umumiy miqdori 60-80 litrni tashkil etadi. Bunday 
siydikning tarkibida zararli moddalardan tashqari, organizmga zarur bo`lgan 
moddalar ko`p miqdorda bo`ladi. Bularga oqsillar, glukoza, albuminlar, tuzlar va 
suv kiradi. Nefronnning ikkinchi qismi - kanalchali qism bo`lib, quyidagi 
bo`limlardan iborat: proksimal bo`lim, Genle qovuzlog`i (pastga tushuvchi va 
yuqoriga ko`tariluvchi qismlardan iborat), distal bo`lim va yig`uvchi naychadan. 
Nefronning proksimal va distal bo`limlari I va II tartibli egri-bugri kanalchalar deb 
ataladi. Genle qovuzlog`ining naychalari va yig`iluvchi naycha to`gri 
kanalchalardan tashkil topgan. Kanalchalarni devori bir qavatli epiteliydan 
tuzilgan. Kanalchali qismida siydik hosil bo`lishining ikkinchi bosqichi - 
reabsorbsiya yoki qayta surish
jarayoni ro`y beradi. Kanalchalar devorining 
epiteliy hujayralari birlamchi siydikdan natriy, kaliy ionlarini va suvni qayta 
suradi.. Natijada, ikkilamchi siydik hosil bo`ladi. Uning umumiy miqdori 1-1,5 
litrni tashkil etadi. Shunday qilib, nefronda siydik hosil bo`lish jarayoni ikki 
bosqichdan iborat: filtratsiya va reabsorbsiyadan. Filtratsiya jarayoni koptokchali 
qismida o`tib, natijada birlamchi siydik 60-80l miqdorda hosil bo`ladi. 

---

112 
Reabsorbsiya jarayoni kanalchali qismida o`tib, natijada ikkilamchi siydik 1-1.5 l 
miqdorda hosil bo`ladi. 
Buyraklar nafaqat ajratishda ishtirok etuvchi a’zolardir, ularni bajaradigan 
boshqa funksiyalariga ko`ra ichki sekretsiya bezi deb ko`rish mumkin. Nefrondagi 
Genle qovuzlog`ining yuqoriga ko`tariluvchi kanalchasini distal bo`limiga o`tish 
joyida ko`p miqdordagi yadrolar to`dasini ko`rish mumkin, bazal membranasi 
bo`lmaydi. Distal bo`limining bu qismi 
zich dog`
deb nom olgan. Qon olib 
keluvchi va qon olib ketuvchi arteriyalarning zich dog`ga tegib turadigan devorida, 
endoteliotsitlar tagida
Yukstaglomerulyar hujayralari
joylashadi. Bu hujayralar 
qon bosimini idora etadigan 
renin
oqsilini va buyrak 
eritropoetik faktorini
ishlab 
chiqaradi. Buyrak eritropoetik faktori eritrotsitopoez yoki eritrotsitlarni 
rivojlanishini tezlashtiradigan moddalarni ishlab chiqaradi.Yukstaglomerulyar 
apparat tarkibida afferent arteriolaning donali yukstavaskulyar hujayralari, distal 
naychadagi zich dog‘ hujayralari va bu ikki turdagi hujayralar bilan jipslashgan 
maxsus yukstaglomerulyar hujayralar uchraydi. Yukstavaskulyar hujayralarning 
donachalari 
proteolitik 
enzim 
- 
reninga 
boy. 
Renin 
qonga 
o‘tib, 
angiotenzinogendan angiotenzin-I ni ajratadi. Angiotenzin-I o‘nta aminokislota 
qoldig‘idan iborat peptid bo‘lib, unga enzim ta’sir qilishi natijasida ikki 
aminokislota qoldig‘i ajraladi va qon tomirlarni juda ham toraytiruvchi modda - 
angiotenzin-II 
hosil 
bo‘ladi. 
Undan 
tashqari, 
angiotenzin-II 
natriy 
reabsorbsiyasiga, buyrak usti bezlaridan aldosteron sekretsiyasiga rag‘batlovchi 
ta’sir ko‘rsatadi. Xulosa qilib aytganda, buyraklar - polifunksional a’zo bo‘lib, 
tarkibida azot bo‘lgan metabolitlarni va organizm uchun yot bo‘lgan moddalarni 
chiqarish bilan bir qatorda, ular, suyuqliklarni boshqarishda, osmotik
bosimni, ionli tarkibni va kislotali-ishqorli tenglikni doimiy darajada saqlashda, 
oqsillar, lipidlar, uglevodlar va vitaminlar metabolizmida qatnashadi. Arteriya 
bosimini, eritropoez, elektrolitlar gomeostazini boshqaruvchi biologik faol 
moddalarni hosil qilib, muhim inkretor funksiyani bajaradi.