Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Koptokchalardagi filtrlanish.
Siydik hosil bo‘lish jarayoni koptokchalar 
kapillyarlarining devori orqali sodir bo‘ladigan filtratsiyadan va kanalchalarda 
sodir bo‘ladigan reabsorbsiyadan (qayta so‘rilish) iborat. Koptokcha kapillyarlari 
orqali o‘tadigan qon plazmasidan Shumlyanskiy-Boumen kapsulasiga suv va
plazmada erigan barcha moddalar filtrlanib o‘tadi. Koptokchalardagi filtratsiya 
endoteliydagi teshiklar, bazal membrana va kapsulaning ichki devoridagi epiteliy 
hujayralari orasidagi yoriqlar orqali sodir bo‘ladi. Filtr vazifasini koptokcha 
membranasi bajaradi, u kapillyarlarning endoteliysidan, bazal membranasidan va 
endotelial 
hujayralar 
- 
podotsitlardan 
tuzilgan 
Shumlyanskiy-Boumen 
kapsulasining ichki varag‘idan iborat. Koptokcha kapillyarlarining devori fenestrli 
(darchali) bo‘lganligi sababli suyuqlik va unda erigan moddalarning harakatiga 
to‘sqinlik qila olmaydi. Suyuqlik va mayda molekulali moddalar Shumlyanskiy-
Boumen kapsulasining ichki qavatidagi ko‘p sonli o‘siqlari orasidan bemalol o‘ta 
oladi. Ammo, endotelial hujayralar va podotsitlar oralig‘ida juda ham zich 
joylashgan ingichka tolalar to‘ri - asosiy membrana molekulalar o‘tishini katta-
kichikligiga qarab nazorat qilib turadi. Shunday qilib,kapillyarlarning endoteliysi 
koptokchali filtr orqali shaklli elementlar va oqsillarni o‘tishini chegaralaydi. 
Undan keyingi to‘siq bazal membrana bo‘lib, undan molekulasi 3,4 nm dan katta 
bo‘lgan moddalarning o‘tishi hamda bu membranadagi g‘ovaklarning devori 
manfiy zaryadga ega bo‘lganligi sababli manfiy zaryadli ionlarning o‘tishi ham 
qiyin bo‘ladi. Molekulyar massasi 5500 dan ko‘p bo‘lmagan moddalarning 
koptokchalarida filtrlanish chegaralanmagan. Moddalarning molekulyar massasi 
ko‘paya borgan sari filtrdan o‘tishi tobora qiyinlasha boshlaydi va 8000 ga etganda 
butunlay to‘xtaydi. Shunday qilib, bazal membrana, moddalarning filtrlanishini 
ma’lum miqdorda chegaralaydi. Filtrlanuvchi moddalarning yo‘lidagi oxirgi to‘siq 
podotsitlar bo‘lib, ularning o‘simtalari, koptokcha kapsulasi tomonidan bazal 
membranaga yondoshgan. Podotsitlarning bu o‘simtalari oralig‘ida bo‘shliqlar 
mavjud bo‘lib, ular orqali filtrlanuvchi suyuqliklar oqadi. Bu erda ham, tirqishli 
membaranalar o‘simtalari oralig‘idagi bo‘shliqlar to‘siq vazifasini bajaradi va ular, 
albuminlar hamda yuqori molekulyar massaga ega molekulalarni o‘tishini 

---

115 
chegaralaydi. Koptokcha membranasidagi bunday ko‘p qavatli filtr qonda oqsillar 
miqdorini saqlab qolishni va amalda, oqsili bo‘lmagan birlamchi siydik hosil 
bo‘lishini ta’minlaydi. Moddalarning filtrdan o‘tishi uning xususiyatiga, asosan 
g‘ovaklarning kattaligiga bog‘liq bo‘lsa, filtrlanish tezligi esa samarali filtratsion 
bosimni belgilaydi (SFB). Bu bosimni aniqlash uchun koptokcha kapillyarlaridagi 
qonning 
gidrostatik 
bosimidan 
(P
qg
) 
Shumlyanskiy-Boumen 
kapsulasi 
bo‘shlig‘idagi suyuqlikning gidrostatik bosimini (P
sg
) va qon oqsillarining onkotik 
bosimini (P
qoo
) ayirish lozim: 
SFB 

P
qg 
- (P
sg 

P
qoo
) 
Odamning buyraklaridagi koptokchaning kapillyarlarida qon bosimini 65 mm s.u. 
ga teng, qon oqsillarining o‘rtacha onkotik bosimi va Shumlyanskiy-Boumen 
kapsulasidagi suyuqlikning gidrostatik bosimi 25 va 15 mm s.u. ga teng bo‘ladi. 
Bunda, o‘rtacha SFB 

65 mm - (25 mm Q 15 mm) 

25 mm s.u. ga teng bo‘ladi. 
Koptokchalardagi filtrlanish tezligi asosan SFB ga bog‘liq bo‘lib, buyraklarda vaqt 
birligida hosil bo‘lgan filtrat hajmi bilan belgilanadi. Filtrlanish tezligi kunduzgiga 
nisbatan kechasi 25 % ga kamayadi. Koptokchalarda filtrlanish tezligi erkaklarda 
125 ml

min ga teng bo‘lsa, ayollarda -110 ml

min ga teng bo‘ladi. Shunday qilib, 
bir kecha-kunduzda 180 l ga yaqin filtrat, ya’ni birlamchi siydik hosil bo‘ladi, 
ajralib chiqadigan siydik hajmi esa 1-1,5 l ni tashkil qiladi, qolgan suyuqlik buyrak 
kanalchalarida reabsorbsiyalanadi. Koptokcha membranasida moddalarning 
o‘tishida farq bo‘lganligi sababli, qon plazmasidagi moddalarning hammasi ham 
filtratga bir xilda o‘tmaydi. Ammo, kichik molekulali moddalar to‘liq 
filtrlanganligi uchun ularning plazmadagi va filtratdagi miqdori deyarli teng 
bo‘ladi. Natriy, kaliy, xlor va HSO
3
- 
lar to‘liq filtrlanadigan ionlarga kiradi. 
Glukoza, siydikchil va aminokislotalar glomerulyar filtrdan to‘liq o‘tadi. Lipidlar, 
oqsillar va oqsillar bilan birikkan moddalar deyarli o‘tmaydi. Faqat eng kichik 
molekulali qon oqsili-albumin juda oz miqdorda filtrlanib o‘tishi mumkin.