Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Kanalchalardagi reabsorbsiya. 
Kanalchalar - ingichka uzun naychalar 
bo‘lib,suv va unda erigan bir qator moddalar undan o‘tayotganida qaytadan 
so‘riladi, ya’ni reabsorbsiyalanadi. Odam buyragida bir kecha-kunduzda 180 l 

---

116 
atrofida birlamchi siydik (ultrfiltrat) hosil bo‘ladi, undan ajratilib chiqarib 
Yuboriladigan siydik esa, 1-1,5 l ni tashkil qiladi, qolgan suyuqlik kanalchalarda 
reabsorbsiyalanadi. Demak, kanalchalarda moddalarni qayta so‘rilishini 
ta’minlaydigan tizimning asosiy vazifasi - hayot uchun zarur bo‘lgan barcha 
moddalarni etarli miqdorda qonga qaytarishni, moddalar almashinuvining yakuniy 
mahsulotlarini, toksik va begona birikmalarni, fiziologik jihatdan qimmatli 
moddalarning ham ortiqcha miqdorini ekskretsiya qilishdan iborat. Koptokchalarda 
gormonlarni va bir qancha boshqa fiziologik faol moddalarni filtrlanishi muhim 
ahamiyatga ega, chunki ular reabsorbsiya jarayonida faolsizlanadi, ularning 
komponentlari 
esa 
qonga 
qaytariladi 
yoki 
organizmdan 
chiqarib 
yuboriladi.Filtratdagi glukoza, oqsil, peptid, aminokislota va vitaminlar nefronning 
proksimal qismida deyarli to‘la reabsorbsiyaga uchraydi. Nefronning boshqa 
qismlarida organik moddalar so‘rilmaydi, faqat suv va ionlar reabsorbsiyalanadi. 
Qayta so‘rilayotgan moddalar kanalchalarni qoplagan hujayralarning bo‘shliqqa 
qaragan luminal va asosiy yoki yon (lateral) membranalaridan o‘tishi kerak. 
Luminal membranada ko‘pchilik moddalar uchun tashuvchilar va ion kanalchalari 
joylashgan, ular moddalarning hujayra ichiga kirishini ta’minlaydi. Bazolateral 
membranada natriy, kaliy-ATFaza, kalsiy-ATFaza va ba’zi organik moddalarning 
tashuvchilari joylashgan. Ular moddalarni hujayradan tashqariga chiqarilishini, 
qonga o‘tishini ta’minlaydi. 
Glukoza reabsorbsiyasi.
- Bir kechayu-kunduzda odamning buyraklarida 
989,8 mmol glukoza filtrlanadi va deyarli hammasi kanalchalarning proksimal 
segmentida qayta so‘riladi. Glukoza apikal (lyuminal) membranada tashuvchi 
bilan birikadi, tashuvchi shu vaqtning o‘zida natriy kationini ham biriktiradi 
(filtratdan) va hosil bo‘lgan yig‘indi membranadan o‘tish xususiyatiga ega bo‘ladi. 
Natijada, ayni bir vaqtning o‘zida natriy va glukoza sitoplazmaga o‘tadi. 
Membrananing glukoza uchun o‘tkazuvchanligi bir taraflama bo‘lganligi sababli, u 
glukozaning kanalcha bo‘shlig‘iga qaytib o‘tishiga yo‘l qo‘ymaydi. Glukoza 
tashuvchidan ajralib, sitoplazma orqali bazal membranaga etib keladi va undan 
engillashgan diffuziya yordamida o‘tadi. Apikal membranada glukozaning 

---

117 
tashuvchisi uncha ko‘p bo‘lmaganligi uchun, qondagi glukozaning miqdri 10 
mmol

l gacha etganda (me’yorda o‘rtacha 5 mmol

l ga teng), u, siydik bilan chiqa 
boshlaydi. Qonda, ayni vaqtda filtratda ham glukoza miqdori 10 mmol

l bo‘lganda 
apikal membranadagi tashuvchining hammasi ishga tushadi va reabsorbsiya tezligi 
boshqa oshmaydi. Tashuvchilarning etishmovchiligi sababli, glukoza to‘la qayta 
so‘rilmay siydikda qolib ketadi. 
Oqsil va aminokislotalar reabsorbsiyasi
. Birlamchi siydikka o‘tgan oz 
miqdordagi oqsillar ham, kanalchalarni qoplagan epitelial hujayralar tomonidan 
qaytadan o‘zlashtiriladi.Bu oqsillar, avval lyuminal membranada adsorbsiyalanadi, 
so‘ngra membrana, hujayraning ichki tomoniga bo‘rtadi va pinotsitoz vakuola 
hosil bo‘ladi. Vakuolalar hujayraning bazal qismi tomoniga siljiydi va plastinkali 
majmua (Golji apparati) lokallashgan yadro atrofidagi sohada, Yuqori proteolitik 
faollikka ega bo‘lgan lizosomalar bilan qo‘shiladi. Lizosomal proteolitik enzimlar 
vakuolaga o‘tib, qolgan oqsillarni aminokislotalarga parchalaydi va amino-
kislotalar bazal membrana orqali qonga o‘tadi. Koptokchalarda filtrlangan erkin 
aminokislotlar, proksimal kanalchada deyarli butunlay qonga so‘riladi. Ularning 
apikal membrana orqali tashilishi ham natriy kationining tashilishiga bog‘liq. Turli 
guruhdagi aminokislotalarning faol tashilishini faqat to‘rt xil tashuvchilar bajarishi 
mumkin. Ulardan biri, asosli aminokislotalar - lizin, arginin va ornitinlarni tashisa, 
ikkinchisi, kislotali aminokislotalar - asparagin va glyutamin kislotalar uchun 
tashuvchi vazifasini bajaradi, uchinchisi, neytral aminokislotalar - glisin, prolin va 
gidroksiprolinlarning faol tashilishini ta’minlaydi, qolgan aminokislotalarni - 
to‘rtinchi tashuvchi membranadan o‘tkazadi. Buyrak kanalchalarida dipeptid va 
tripeptidlarning parchalanmasdan qayta so‘rilishi mumkinligi aniqlangan. 
Elektrolitlar reabsorbsiyasi.
Elektrolitlarning qayta so‘rilishiga nefron 
hujayralari anchagina energiya sarflaydi. Odamning buyraklarida bir kechayu-
kunduzda 24330 mmol natriy, 19760 mmol xlor, 4888 mmol bikarbonat filtrlansa, 
siydik tarkibida faqat 90 mmol natriy, 90 mmol xlor va 2 mmol dan kam 
bikarbonat chiqariladi. Natriy kationining qayta so‘rilishi, birlamchi faol jarayon 
bo‘lib, energiyaning asosiy qismi bu jarayonga sarflanadi. Natriy kationini 

---

118 
tashilishida natriy-kaliy ATFaza yetakchi rol o‘ynaydi. Natriy kationining uchdan 
ikki qismi proksimal kanalchada qayta so‘riladi. Boshqa ionlar ham nefronning shu 
qismida reabsorbsiyaga uchraydi. Bu kanalcha devorining o‘tkazuvchanligi suv 
uchun yuqori bo‘lganligi uchun, elektrolitlar ketidan suv qaytadan so‘riladi va 
kanalcha bo‘shlig‘idagi suyuqlikning osmotik bosimi plazma osmotik bosimiga 
teng bo‘lganicha qolaveradi. Proksimal kanalchada sodir bo‘ladigan reabsorbsiya 
tufayli, filtrlangan suyuqlikning uchdan bir qismi Genle qovuzlog‘ining bosh 
qismiga etib keladi. Filtratdagi natriyning 50 % faol tashilish mexanizmlari 
yordamida proksimal kanalchada qayta so‘riladi. Genle qovuzlog‘ida natriy 
reabsorbsiyasi taxminan 25 % ga teng bo‘lsa, distal burama kanalchada 9 % ga 
yaqin, to‘plovchi kanalchalarda 1 % atrofida bo‘ladi va atigi 1 % siydik bilan 
chiqarilib yuboriladi. Natriyning siydik bilan ajralishiga, buyrak usti bezi gormoni 
- aldosteron sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bu gormon, kanalchalarda natriyning 
reabsorbsiyasini va kaliy hamda vodorod ionlarining sekretsiyasini kuchaytiradi. 
Natijada, siydik tarkibidagi natriyning miqdori kamayib, kaliy ionining miqdori 
ko‘payadi. Shu sababli, aldosteron - natriy kationini tejovchi gormon deb 
hisoblanadi. 
Siydikchilning qayta so‘rilishi.
Siydik tarkibidagi umumiy azot miqdorining 
90 % ini siydikchildagi azot tashkil qiladi. Siydikchil qutblanmagan kichik 
molekulali modda bo‘lganligi sababli, hujayra membranalaridan osonlik bilan o‘ta 
oladi va koptokchalarda hech qanday qarshilikka uchramay filtrlanadi. Siydikchil 
konsentratsiyasi ortishiga, nefronning proksimal qismida ro‘y beradigan, suvning 
jadal reabsorsiyasi sababchi bo‘ladi. Siydikchilning kanalcha suyuqligidagi 
konsetratsiyasi qondagidan ko‘payib ketishi natijasida, u, qonga diffuziyalinib 
o‘tadi. Demak, siydikchilning qayta so‘rilishi sust tashilish yo‘li bilan sodir 
bo‘ladi. Siydikchil sekin diffuziyalangani uchun ham kanalcha suyuqligidagi 
konsetratsiyasi tenglashib ulgurmaydi, agar filtratning kanalchadagi oqimi 
tezlashsa, siydikchil reabsorbsiyasi kamayadi va bu moddaning siydik bilan 
ajraladigan miqdori ko‘payadi. Siydikchil konsentratsiyasining ko‘payishi asosan 
to‘plovchi naychalarda sodir bo‘ladi. Neyronning bu qismida ham, siydikchilning 

---

119 
ozroq qismi diffuziyalanib, buyraklarning mag‘iz qismidagi hujayralararo 
suyuqlikka o‘tadi. Bu suyuqlikdan, siydikchil, konsentratsion gradient tufayli 
Genle qovuzlog‘idagi suyuqlikka o‘tadi va distal burama kanalcha orqali yana 
to‘plovchi naychaga etib keladi. Shunday qilib, siydikchil, buyrak ichida, 
nefronning turli qismlari o‘rtasida aylanib yuradi.