Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Ochlik va to‘qlik xislari
.
 
Ochlik xissi
 
bosh miya tomonidan boshqariladi. 
Ochlik markazining qo‘zg‘alishi ishtahaning ochilishiga va aksincha to‘qlik 
markazining qo‘zg‘alishi uni yo‘qolishiga olib keladi (ilova: 44-rasm). Bu 
ma’lumotlar asosan me’dadan keladi. Me’da devorlaridagi bosim uni to‘qligini 
bildiradi va aksincha bo‘sh xoldagi me’da devorlari kuchli qisqarishi tufayli ochlik 
namoyon bo‘ladi. Bu ma’lumotlar me’da ichak traktidagi hazm bezlarining faolligi 
uchun ahamiyatli. 
Mavzuni o‘zlashtirilishini tekshirish uchun savollar: 
1. Ovqat hazm qilish a’zolarining faoliyatini o‘rganish usulari tushuntiring? 
2. Og‘izda hazm bo‘lishi tushuntiring? 
3. Me’dani tuzilishi va vazifalarini tushuntiring? 
4. Hazmni organlarini boshqarilishini tushuntiring? 
7. Me’da osti bezi tuzilishi, vazifasini tushuntiring? 
8.Jigar haqida tushuncha bering? 
9. 12 barmoqli ichak faoliyati, tuzilishi haqida tushuncha bering? 
10.So‘rilish, vorsinkalarni tuzilishi vazifasini tushuntiring? 
11.Yo‘g‘on ichak tuzilishi, vazifasini tushuntiring? 
12.To‘gri ichak tuzilishi, faoliyatini tushuntiring? 

---

100 
8-Bob. Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyatsiya. 
Transgen mahsulotlarni metabolizm jarayoniga ta’siri. 
Organizmda moddalar almashinuv natijasida energiya ajralib va yutilib 
turadi. Energiya almashinuvini o‘rganib, moddalar almashinuvining intensivligi 
to‘g‘risida fikr yuritsa bo‘ladi. Moddalar almashinuvining qanday darajada 
kechayotganligi sarf bo‘layotgan energiya miqdori bilan belgilanib, bu energiyani 
organizm iste’mol qilinayotgan oziqa tarkibidan oladi (ilova: 46-rasm). Oziqalar 
tarkibidagi yog‘lar, uglevodlar, oqsillar organizmda parchalanib potensial energiya 
hosil qiladi. Lekin bu energiyaning hammasi hayotiy jarayonlarni ro‘yobga 
chiqarishga sarflanib qolmasdan balki modda almashinuvining oxirgi maxsulotlari 
hosil bo‘lishiga, ichilayotgan suv va iste’mol qilingan oziqalarni isitishga 
sarflanadi. Organizmda hosil bo‘layotgan energiya mexanik, kimyoviy, elektrik, 
osmotik energiya ko‘rinishida organizmning hayotiy jarayonlarni ro‘yobga 
chiqarish uchun sarflanadi. Organizmga sarflanayotgan energiyaning bir qismi 
kimyoviy sintez jarayonida o‘zlashtiriladi. Organizm hayotiy jarayonlariga 
sarflanayotgan energiyaning hamma xillari issiqlik energiyasiga aylanib tashqi 
muhitga chiqariladi (ilova: 48-rasm). Bu energiya miqdorining qanchasi organizm 
hayotiy jarayonlari uchun sarflanayotganini bilish uchun organizmga qabul 
qilinayotgan organik moddalardan ajraladigan energiyani va uni istemol qilganda 
organizmdan ajiraladigan energiyani bilishimiz kerak. Oziqa moddalarning 
energiya berish qobiliyatini Bertlo kollorimetrik bombasi yordamida yondirib 
aniqlasa bo‘ladi. Bertlo kalorimetrik bombasi ikki qavat bo‘lib, bu ikki qavat 
o‘rtasiga suv solinib, ichki stakan ustidan qopqoq qo‘yilib burab berkitiladi. Shu 
qopqoq orqali stakanga ikkita o‘q tushirilib shu o‘qlarning birini uchiga idishcha 
osilib bu idishga yondiriladigan oziqa solinadi. Qopqoq yopilib stkan ichiga 25 
atm. bosim bilan kislorod yuborilib keyin shu o‘qlar orqali elektr toki 
o‘tkazilganda oziqa juda tez yonib juda ko‘p issiqlik ajralib stakan atrofidagi suvni 
ma’lum darajagacha bo‘ladi va shu qopqoqdan stakan ichiga ikkita ingichka o‘q 
tushirilgan. Bu o‘qlardan biriga kichkina idishcha osib qo‘yilgan bo‘lib, bu 

---

101 
idishning ichiga yondirilishi lozim bo‘lgan oziqa solinadi. Stakan qopqog‘i yopilib 
stakan ichiga 25 atm bosimda O
2
kiritilib, o‘qlar orqali elektr toki o‘tkaziladi. 
Natijada, tekshirilayotgan oziqa tez yonib, ajralib chiqqan issiqlik stakanni ma’lum 
darajagacha qizdiradi. Yondirilayotgan modda miqdori va qancha suvni necha 
gradusga qizdirganligiga qarab, ajralib chiqqan issiqlik miqdorini kalloriyada 
hisoblansa bo‘ladi. Uglevod va yog‘lar organizmda ham kalorimetrik bombalarda 
ham yondirilganda bir xilda energiya hosil qiladi, ya’ni 1 gr yog‘ yonganida har 
ikkala holatda ham 9,3 kj energiya ajratadi, 1 g uglevod esa 4,1 kj energiya 
ajratadi. Ammo oqsillar organizmda oksidlanishi natijasi 4,1 kj energiya hosil qilib 
siydik va axlat tarkibida mochevina, urat kislotasi va boshqa chiqindi moddalar 
sifatida bir qism oqsillar tashqariga chiqariladi. Kalorimetrik bombalarda esa shu 
chiqindi holatida hosil bo‘layotgan moddalar ham oxirgi mahsulot ya’ni suv va 
karbonat angidridga parchalanib 5,8 kj energiya hosil bo‘ladi. Demak organizmda 
hosil bo‘layotgan chiqindi moddalar hisobiga 1 g oqsil parchalanishidan 1,7 kj 
energiyani o‘zlashtira olmas ekan. Istemol qilingan oziqadagi 1 g yog‘ 9,3 kj 
uglevod 4,1 kj, oqsil 4,1 kj energiya ajratsa organizmga kiritilgan energiyani 
qancha ekanligini bilish mumkin. Buning uchun ma’lum vaqt davomida ajralgan 
issiqlik miqdorini hisoblash kerak bo‘lib, bu issiqlik miqdorini vositasiz va vositali 
kallorimetriya usulidan foydalanib aniqlanadi.