143
11-Bob. Muskullar va asab fiziologiyasi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar umumiy
tarkibi. Muskullar va muskul hujayrasi fiziologiyasi. Turli ta’sirlarni
qo’zg’aluvchi to’qima membranasiga ta’siri.
Qo‘zg‘aluvchanlik - hujayra va to‘qimalarning tashqi ta’sirlarga o‘zining u
yoki bu faoliyati bilan (masalan, metabolizmning kuchayishiga o‘sish va
bo‘linishning tezlashishi, shira ajratish, harakat, elektr impulsi) javob berish
qobiliyatidir. Bunday hujayra va to‘qimalarga asab, mushak, ayrim bezlarning
to‘qimalari kiradi va ular qo‘zg‘aluvcha to‘qimalar deb ataladi.
Qo‘zg‘aluvchan ob’ektlar
javob reaksiyasining kuchi, muddati va tezligi
juda o‘zgaruvchan bo‘ladi. Bu, qo‘zg‘aluvchining tarkibiy tuzilishi, funksional
holati va xarakteriga bog‘liq. Hujayra javob reaksiyasining energiyasi (kuchi) va
shakli tashqi ta’sirchining energiyasi bilan belgilanmaydi,
balki hujayra ichidagi
metabolik jarayonlar natijasida, uning javob reaksiyasi uchun energiya (kuch)
paydo bo‘ladi. Javob reaksiyasi, ayrim hollarda, tashqi ta’sirchilarning kuchiga
asosan proporsional bo‘lishi mumkin (ammo doim emas). Qo‘zg‘aluvchanlikni
chaqiruvchi tashqi ta’sirlar
- mexanik, kimyoviy, tovush va yorug‘lik bo‘lishi
mumkin. Har bir qo‘zg‘aluvchan hujayra va to‘qimalar uchun barcha turdagi tashqi
ta’sirlar ikki qismga bo‘linadi, ya’ni adekvat (mos keladigan, ixtisoslashgan) va
noadekvat (umumiy, ixtisoslashmagan) ta’sirlovchilar. Adekvat ta’sirlovchilar
ushbu hujayra turiga mos keladi va u xattoki juda kuchsiz energiyadagi (miqdorda)
ta’sirda ham qo‘zg‘alish paydo qiladi.
Adekvat ta’sirchilar minimal energiya (miqdor) bilan, ushbu turdagi
ta’sirlarni qabul qilish uchun maxsus moslashgan hujayra va retseptor apparatlarda
qo‘zg‘alishni chaqirish qobiliyatiga ega.Masalan, yorug‘lik - fotoretseptorlar
uchun, tovush
- eshitish retseptorlari uchun, asab impulslari - mushak tolalari
uchun, karbonat angidridi - qonning gazli tarkibini qabul qiluvchi xemoretseptorlar
uchun adekvat ta’sirchilardir.Noadekvat ta’sirlovchilar ham qo‘zg‘aluvchan
strukturalarning javob reaksiyasini chaqiradi (masalan, ko`z kosasi ezilgan
144
paytda yorug‘ nurni his qilish), lekin buning uchun, uzoq muddat va ancha katta
kuch bilan ta’sir qilish kerak.
To‘qimalar qo‘zg‘aluvchanligining o‘lchovi bo‘lib qo‘zg‘alish bo‘sag‘asi
hisoblanadi. Bu, qo‘zg‘alish jarayonini chaqirish qobiliyatiga ega ta’sirlovchining
minimal kuchidir. To‘qimalar qo‘zg‘alishini paydo qilish uchun zarur bo`lgan
ta’sirlovchining eng kam energiyasi bo‘sag‘a kuchi deyiladi. Bo‘sag‘a kuchidan
kam va ko`p kuchga ega bo`lgan ta’sirlovchilar mavjud. Bo‘sag‘a kuchining
kattaligi turli to‘qimalar qo‘zg‘alishi tavsifini solishtirish imkonini ko‘rsatadi.
Bo‘sag‘a kuchi qancha kichik bo‘lsa (rag‘batning kuchi), qo‘zg‘alish
shunchalik
kuchli bo‘ladi. Asab qo‘zg‘alishining bo‘sag‘a kuchi mushak va, ayniqsa, bezlar
qo‘zg‘alishining bo‘sag‘a kuchidan pastdir. To‘qimaning funksional holati
(mehnat, charchash, metabolizm darajasi) ham bo‘sag‘a kuchi kattaligiga ta’sir
qiladi. Qo‘zg‘aluvchanlik, ta’sirchining harakat nuqtasida paydo bo‘lib, ko‘pchilik
holatlarda butun hujayraga tarqalishi mumkin. Bu, elektrli javob bilan bog‘liq
bo‘lib,
asab tizimi va, ayniqsa, uning o‘tkazuvchi yo‘llarining (asabli
signalizatsiya) faoliyatida katta ahamiyatga ega. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar,
yetarli ta’sirlar bo‘lmagan paytda, fiziologik osoyishta holatda bo‘lish qobiliyatiga
ega. Lekin, bu holat, mutlaq faoliyatsizlik emas, chunki u joriy metabolizm bilan
birgalikda kechadi. Ayrim tashqi ta’sirlar hujayralarda manfiy reaksiyalarni
(matabolizm va o‘sishni sekinlashuvi, ta’sirchilarga nisbatan qo‘zg‘alishning
pasayishini) chaqirishi mumkin. Bunday reaksiyalar tormozlanish deb ataladi.
Tormozlanish hodisasi ko‘p hujayrali organizmda
hujayra faoliyatlarining
integratsiyasi va koordinatsiyasi jarayonlarida keng miqyosda ishlatiladigan, juda
muhim va noyob hodisadir. Qo‘zg‘alish jarayonlarining asosiy komponenti
hujayralarning membrana potensialini o‘zgarishlari, ya’ni bioelektrik jarayonlar
bo‘lganligi tufayli ushbu hodisalarni kengroq o‘rganish maqsadga muvofiqdir.
To‘qimalarni qo‘zg‘atish usullarining ichida,
elektr energiyasi, barcha
qo‘zg‘alishlarni hosil qiluvchilarni harakat holatiga keltirishi mumkin bo‘lgan,
universal qo‘zg‘atuvchi sifatida alohida o‘rin tutadi. Elektr tokining qo‘zg‘atuvchi
sifatidagi bunday alohida o‘rin tutishi chuqur biologik sabablarga ega. Qo‘zg‘alish
145
jarayonlarining paydo bo‘lishi, elektr harakatlantiruvchi kuchlarni rivojlanishi
bilan tarqalishi esa elektr tokining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq.
Do'stlaringiz bilan baham: 
