136
sohada) hosil bo‘ladi. Ajraladigan kortikosteroidlarning tarkibi turli hayvonlarda
turlicha
farqlanadi, odamda esa gormon sifatida uchta kortikoid: kortizol
(gidrokortizon), aldosteron
va
kamroq
darajada
kortikosteron
ajraladi.
Gormonlar qonda tashuvchi-oqsil (transkortin) bilan bog‘langan holatda bo‘ladi.
Kortikoidlar juda ko‘p jarayonlarga ta’sir qilish qobiliyatiga ega bo‘lib, ularning
asosiysi:1)mineralokortikoid samara - elektrolitlar almashinuviga va 2)
glyukokortikoid
samara
-
uglevodlar
almashinuviga
ta’sir qilishdir.
Glyukokortikoidlar glyukogenezni tezlashtiradi. Bu jarayonda ishtirok etuvchi
ba’zi enzimlar faolligining oshishi tufayli, aminokislotalarning azotsiz
qoldiqlaridan glyukozani sintezlanishi tezlashadi,
uning qondagi miqdori
ko‘payadi.Glyukoza glikogen shaklida jigar va mushaklarda zaxiraga o‘tadi.
Oqsillarning parchalanishi tezlashib, manfiy azot balansi kuzatilishi mumkin, ya’ni
glyukokortikoidlar katabolik samaraga ega. Bu gormonlar yog‘larni zaxiradan
qonga o‘tishini tezlashtirib, energiya manbai sifatida sarflanishini ko‘paytiradi,
yallig‘lanish va allergik reaksiyalarni susaytiradi, antitanalar ishlab chiqarilishini
kamaytiradi. Ular yetishmaganda ta’m va hid sezish, eshitish buziladi.
Glyukokortikoidlar miya markazlaridagi axborot tahliliga ta’sir etishi mumkin.
Glyukokortikoidlarning qondagi miqdori, maxsus mexanizmlar
tufayli nisbatan
barqaror saqlanadi. Gipotalamusning gipofizotrop sohasidan rilizing gormon
ajralib, qon orqali adenogipofizga yetib keladi va uning ta’sirida adrenokortikotrop
gormon qonga o‘tib, buyrak usti bezlarining po‘stloq qismiga ta’sir qiladi, natijada
glyukokortikoidning qondagi miqdori oshadi. Agar bu miqdor sezilarli darajada
ko‘paysa, qaytar aloqa tamoyili bo‘yicha adrenokortikotrop rilizing-gormonning
ajralishi, adrenokortikotrop gormonning qonga o‘tishi kamayadi, bu o‘z navbatida
glyukortikoidlarning qondagi miqdorini kamaytiradi. Glyukortikoidlarning qonga
o‘tishi organizm haddan tashqari kuchli ta’sirotlar ostida qolganda, ya’ni stress
holatlarida keskin o‘zgaradi. G. Sele fikri bo‘yicha,
bu uch bosqichdan -
xavotirlanish, chidash va madorsizlanishdan iborat. Birinchi va ikkinchi
bosqichlarda buyrak usti bezlari glyukokortikoidlarni ko‘p miqdorda sintezlab,
ehtiyojini qondirib turadi. Stress ta’siri davom etaversa madorsizlanish bosqichi
137
rivojlanishi mumkin. Bu vaqtda, buyrak usti bezlarida kortikoidlar zahirasi
tugaydi,
bezning
po‘stloq qismi yemiriladi. Organizmga tashqaridan
glyukokortikoidlar kiritilgan taqdirdagina ahvol yengillashadi.
Organizmda
glyukokortikoidlarning ishlab chiqarilishini tezlashishi yoki sekinlashishi jiddiy
o‘zgarishlarga olib keladi. Qonda kortizolning ko‘payib ketishi - giperglikemiyaga
(semirib ketishga, qon bosimining oshib ketishiga, shish paydo bo‘lishiga va
boshqa o‘zgarishlarga) olib kelsa, yetishmovchiligi esa Addison kasalligiga
(odamning terisi qorayib, jez rangini oladi, skelet va yurak mushaklari quvvatdan
ketadi, odam salga charchaydi, yuqumli kasalliklarga chalinadigan bo‘lib qoladi)
olib keladi (ilova: 56–rasm). Gipotalamusning gipofizatrop sohasida hosil bo‘lgan
korikotropin-rilizing gormon (KRG) gipofizga kelib
tushadi va AKTG ajralishini
chaqiradi. Oxirgisi qon bilan buyrak usti bezining po‘stlog‘iga yetkazilib, u yerda
glyukokortikoidlar sintezi va sekretsiyasini rag‘batlantiradi. KRG ning hosil
bo‘lishi MAT ni yuksak bo‘limlari tomonidan nazorat qilinadi. Bunda, MATga
signal organizmning periferik qismlaridan keladi va qayta ishlanadi. Kortikoidlar
konsentratsiyasining yuqori darajada o‘zgarishi ta’sir kuchi ortgan paytda zarur
bo‘ladigan tizimlar adaptatsiyasiga olib keladi. Rag‘batlarning juda xilma-xilligi,
masalan, infeksion agentlar (antigenlar), keskin ajraladigan issiq va sovuq,
gipoksiya, narkoz, jarohat, gipoglikemiya, baland tovush va boshqa hissiy reaksiya
chaqiradigan barcha rag‘batlar glyukokortikoidlar sekretsiyasini ko‘paytiradigan
ko‘plab fiziologik reaksiyalarga (bezovtalanish reaksiyalari) olib keladi. Bu holat
stress deb ataladi va uni chaqiruvchi omilllar esa stress omillar deyiladi.
Ayrim
hollarda stress omillarga bo‘lgan reaksiya shunchalik jadal o‘tishi mumkinki,
buyrak usti bezlari po‘stlog‘idagi glyukokortikoidlarning barcha zahirasi tugab,
po‘stloqni buzilishi (qon quyilishi) sodir bo‘ladi.
Buyrak
usti
bezlari
po‘stlog‘ining jinsiy gormonlari organizm
rivojlanishining embrion davridayoq ishlab chiqarila boshlaydi va homilaning
o‘g‘il - qizligi bo‘yicha shakllanishini ifoda qiladi. Po‘stloq moddasining turli
sohasida tug‘ma yoki orttirilgan o‘sma bo‘lganda, odamning jinsidan qat’iy nazar,
erkak jinsiy gormonlari - androgenlarning sintezi tezlashadi. Natijada, ayol
138
genotipi bo‘lgan bolalarda soxta germofroditizm (jinsiy
bezlar erkak jinsiy
bezlariga o‘xshab ketadi, bachadon, tuxumdonlar, sut bezlari yetarlicha
rivojlanmaydi, mushaklar ortiqcha rivojlanadi, jun qoplami erkaklarnikiga
o‘xshash bo‘ladi, ovoz qalinlashadi va h.k.) rivojlanadi. Erkak genotipi bo‘lgan
bolalarda androgenlarning ortiqchaligi bo‘yning barvaqt o‘sishiga, genitaliyning
kattalashuviga,
moyaklarning etilmay qolishiga, spermatozoidning bo‘lmasligi,
ikkilamchi jinsiy belgilar, jinsiy mayl, ereksiya kabilarning ilk paydo bo‘lishiga
olib keladi. Katta yoshdagi ayollarda buyrak usti bezlari po‘stloq sohasi
faoliyatining buzilishi natijasida ovoz dag‘allashadi, soqol-mo‘ylov chiqadi, teri
osti to‘qimalarida yog‘ kamayadi, skelet mushaklari erkak tipi bo‘yicha rivojlanadi
va boshqa ikkilamchi jinsiy belgilar (feminizatsiya hodisasi) paydo bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: