Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Gipofiz va uning gormonlari. 
Gipofiz, yoki miyaning pastki o‘simtasi 
endokrin bez hisoblanib, uning funksiyasi gipotalamik gormonlar tomonidan 
boshqariladi. 
Shundan 
kelib 
chiqqan 
holda, 
gipofiz 
organizmni 
muvofiqlashtiruvchi tizimining asab va endokrin komponentlarini bog‘lovchi 
muhim boshqaruv markazdir. Embriogenez davrida gipofiz ikkita har xil kurtakdan 
hosil bo‘lgan. Oraliq miya voronkasining tubidan neyrogipofiz shakllangan bo‘lib, 

---

129 
u, yuksak umurtqalilarda gipofizning o‘rtadagi tepaligidan, oyoqchalaridan yoki 
shohchalaridan va orqa (asab) sohasidan iborat. Bezli soha yoki adenogipofiz, 
oldingi ichakning oldiga turtib chiqqan epitelial qopqog‘idan rivojlanadi. 
Rivojlanish jarayonida bu ikkala qismni bitta a’zoga birlashishi sodir bo‘lgan. 
Adenogipofizda oldingi yoki distal va oraliq sohalar farqlanadi. Odamning
gipofizida yettita gormon ishlab chiqariladi, shulardan to‘rttasi periferik endokrin 
bezlarga ta’sir ko‘rsatadi va trop gormonlar deyiladi, uchtasi - efferent gormonlar 
bo‘lib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri a’zo va to‘qimalarga (nishonlarga) ta’sir qiladi. Trop 
gormonlarga - follikulni rag‘batlantiruvchi gormon (FRG), lyuteinlovchi gormon 
(LG), tireotrop gormon (TTG), adrenokortikotrop gormon (AKTG) kiradi. Effektor 
gormonlarga - o‘sish gormoni, samototrop gormon (O‘G, STG), prolaktin 
(lyuteotrop gormon) (PRL, LTG), melanotsitlarni rag‘batlantiruvchi gormon 
(MRG) kiradi. Adenogipofizda - atsidofil, bazofil va xromofob hujayralar 
farqlanib, ular o‘ziga mos ravishdagi gormonlarni sintezlaydi. Atsidofil hujayralar 
o‘sish gormoni va prolaktin, bazofil hujayralar - gonadotrop gormonlar (FRG va 
LG) va tireotrop gormonlar ishlab chiqaradi, xromofob hujayralar esa atsidofil va 
bazofil hujayralarning oldingi ko‘rinishi bo‘lsa kerak.
Adenogipofizning trop gormonlari
. Adrenokor tikotrop gormon - buyrak usti 
bezi po‘stloq qismining tutamli va turli zonalarining o‘sishi va bu yerdagi 
gormonlar sintezi uchun zarur. Adrenokortikotrop gormoni 39 ta aminokislotadan 
tuzilgan polipeptid. Gormonning turga xosligi yo‘q, u buyrak usti bezidan tashqari 
boshqa a’zolarga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bu gormonning miqdori qonda 
oshsa, terining pigmentlanishi kuchayadi, yog‘ning yog‘ zaxiralaridan qonga 
o‘tishi tezlashadi, jigarda kortizolning parchalanishiga ta’sir qiladi.
Tireotrop gormonlar
(tireotropin TTG) glikoprotein hisoblanib, alfa va betta 
subo‘lchamlardan tuzilgan. Betta subo‘lcham o‘ziga xos biologik faolligini 
belgilaydi, alfa subo‘lcham TTG va gonadotroplarga (FRG va LG) to‘g‘ri keladi. 
Tireotropin qalqonsimon bezning o‘sishi va rivojlanishini stimullaydi, tiroksin (T
4
)
va triyodtironin (T
3
) kabi qalqonsimon bezning gormonlarini ishlab chiqarish va 
ajratilishini boshqaradi. 

---

130 
Gonadotrop gormonlar 
- ayollar va urg‘ochi hayvonlarda follikulning 
rivojlanishi va yetilishini, ovulyasiyani (Graaf pufakchasi yorilib, undan tuxum 
hujayraning chiqishini), sariq tananing rivojlanishi va faoliyatini ta’minlaydi. 
Erkaklarda urug‘don naychalari rivojlanishi, spermatozoidlarni yetilishi va 
spermatozoidlar paydo bo‘lishi uchun gonadotrop gormonlar zarur. Bu gormonlar 
jinsiy bezlarda ayollar jinsiy gormonlari estradiol, estron va progesteron va 
erkaklar jinsiy gormoni testosteron ishlab chiqarilishini boshqarib turadi.
Adenogipofizning effektor gormonlariga 
- o‘sish gormoni (O‘G), prolaktin 
(PRL) va melanotsitlarni rag‘batlantiruvchi gormon (MRS) kiradi. O‘sish gormoni 
(O‘G, somatotrop gormoni, STG) - oqsil bo‘lib, uning boshqa gormonlardan farqi - 
turga oid o‘ziga xosligidadir (ilova: 53–rasm). Odamning o‘sish gormoni 191 
aminokislota qoldig‘idan iborat bo‘lib, organizmda tez parchalanadi. Bu gormon 
suyaklarning bo‘yiga o‘sishini ta’minlaydi. Somatotropin ta’sirida a’zo va 
to‘qimalarda oqsil sintezi tezlashadi, ammo buning uchun yetarli miqdorda insulin, 
oqsil va uglevodlar bo‘lishi shart. Bola iste’mol qilayotgan ovqatda oqsil va 
energiya miqdori kam bo‘lsa, uning o‘sishi (qonda o‘sish gormoni ko‘p bo‘lishiga 
qaramasdan) sekinlashadi. Chunki oqsil yetishmasligi natijasida jigarda 
somatomedin peptidining sintezlanishi kamayib ketadi. Bu peptid, sulfat kislota 
angidridini tog‘ay to‘qimasiga o‘tishini, DNK, RNK va oqsil sintezlanishini 
tezlashtirish yo‘li bilan yosh organizmning o‘sishini ta’minlaydi. Somatotropning 
organizmdagi modda almashinuviga bevosita ta’siri hujayralar membranasidan 
aminokislotalar tashilishini tezlashtirish va lipolizni kuchaytirishdan iborat. Bu 
gormon qonda glukoza miqdorini oshiradi, glukozaning boshqa moddalardan 
sintezlanishini tezlashtiradi (kontrinsulyar ta’sir). Bola organizmida STG ko‘p 
ishlab chiqarilsa gigantizm kuzatiladi (erkaklarning bo‘yi 200 sm, ayollarning 
bo‘yi 190 sm dan oshib ketadi). Gipofizar gigantizmda odamning boshi, tanasi, 
qo‘l va oyoqlari nisbatan buzilmagan holda kattalashadi. Skelet mushaklari, ichki 
a’zolar ham ko‘pincha yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Organizmning o‘sish davri 30 
yoshgacha boradi. Undan katta yoshli odamlarda gipofiz ko‘p miqdorda 
somatotropin ishlab chiqarsa, akromegaliya hodisasi ro‘y beradi. Bunda suyaklar 

---

131 
va yumshoq to‘qimalar qalinlashadi, odamning burni, lablari, jag‘i, qo‘l-oyoqlari 
kattalashadi. Kasalning ko‘krak qafasi, ichki a’zolari ham kattalashadi. Ikki-uch oy 
oldin olingan qo‘lqop va poyabzal ham kichkina kelib qoladi. Gipofizar 
novchalarda va akromegaliyada jinsiy bezlar ishi sustlashadi, insulin kam 
miqdorda ishlab chiqarilganidan diabet xastaligi alomatlari kelib chiqadi. O‘sish 
gormonining yetishmovchiligi va gipofizning boshqa glandotrop gormonlari kam 
ishlab chiqarilishi natijasida gipofizar nanizm (mittilik) ro‘y beradi. Bu holat 
homilada yoki bolaning juda yoshligidan boshlanib, o‘sishning keskin ravishda 
sekinlashuviga olib keladi. Organizmning o‘sishiga o‘sish gormonidan tashqari, 
qalqonsimon bez va buyrak usti bezlarining gormonlari va jinsiy gormonlari jiddiy 
ta’sir ko‘rsatadi, shu bilan birga irsiyat, iqlim, ovqatlanishga bog‘liq omillar ham 
ta’sir qiladi. Gipofizar nanizmda odamning bo‘yi past bo‘lsa ham, gavda 
qismlarining bir-biriga nisbati nisbati saqlanib qoladi, qo‘l-oyoq panjalari kichkina, 
barmoqlari ingichka bo‘ladi, jinsiy a’zolar rivojlanmaydi, gipofizar pakana 
erkaklar jinsiy zaif bo‘ladi, ayollar esa, homilador bo‘lmaydi. Ba’zi pakanalar 
qonida somatotropin miqdori odatdagidan ko‘p bo‘ladi. Ularning yaxshi 
o‘smasligining sababi, somatomedinlarning yetishmovchiligidadir (Somatomedin 
63 aminokislota qoldig‘idan tuzilgan peptid bo‘lib, jigarda sintezlanadi). U, 
nafaqat tog‘ay va suyak to‘qimalari o‘sishini, balki boshqa to‘qimalarda ham 
hujayralarning mitotik bo‘linishini tezlashtiradi. Gipofizar pakanalikni odamning 
o‘sish gormoni bilan davolash mumkin xolos. Davolash qanchalik erta boshlansa, 
natijasi shunchalik yaxshi bo‘ladi. O‘sish gormonining qondagi miqdori, fiziologik 
sharoitda ham 10-20 martaga o‘zgarishi mumkin. O‘sish gormonining qonga 
o‘tishida sirkad (kecha-kunduzgi) ritm kuzatiladi, uning qondagi miqdori kechasi, 
odam qattiq uxlaganda eng yuqori darajaga ko‘tariladi. Somatotropin sekretsiyasini 
gipotalamusning somatoliberini tezlashtiradi, ingibitor gormon bo‘lmish 
somatostatin esa, bu jarayonni susaytiradi. Somatotropin sekretsiyasiga qonning 
kimyoviy tarkibi, xususan aminokislotalar, yog‘ kislotasi va glukozaning qondagi 
miqdori ta’sir qiladi. Qonda glukoza miqdori kamaysa, o‘sish gormoni sekretsiyasi 
kuchayadi. Gormonning qonga o‘tishi stress holatlarda ham tezlashadi.

---

132