Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Neyrogliya va uning ahamiyati. 
Miya to‘qimasining plazmatik 
membranasi oralig‘ida hujayralararo bo‘shliq bor bo‘lib, uning eni 10-15 nm ni 
tashkil qiladi. Miya hajmining 12-20 % ana shu bo‘shliqqa to‘g‘ri keladi. Miya 
parenximasi, asab hujayralari va ularning o‘simtalari, gliya hujayralari hamda 
tomirlar bilan to‘lgan bo‘ladi 
Sinapslarning xususiyatlari. 
Asab impulslarini bir neyrondan boshqa 
neyron, mushak va bez hujayralariga o‘tkazilishini sinapslar ta’minlaydi. Ana shu 
sinapslar yordamida neyronlar o‘zaro aloqada bo‘ladi. Neyronlararo sinapslarning 
soni asab hujayralarining sonidan juda ko‘p va astronomik raqamlarda (10
15
-10
16
) 
hisoblanadi. Bitta oraliq yoki haraktlantiruvchi neyronlar, boshqa asab 
hujayralarining akson oxirlarida yuzta yoki mingta sinaptik kontaktlar hosil qilishi 
mumkin. Sinapslarning asosiy massasi neyronning dendritlarida hosil bo‘ladi, 
kamroq qismi esa - tana qismida va yana ham kam qismi - aksonlarda hosil 

---

158 
bo‘ladi. Shunga mos ravishda aksodendritli, aksosomatik va akso-aksonal sinapslar
farqlanadi. Sinaps so‘zi (grekcha sinapsis) - tutashish, bog‘lanish va aloqa 
ma’nolariga ega. Odatda asab tolalarining uchi kengayib tugmacha hosil qiladi. 
Aksonning uchini qoplab olgan membranani sinapsoldi (presinaptik) membrana 
deyiladi. Sinapslarda mayda va yirik donali (granulali) va donasiz (granulasiz) 
pufakchalar (vezikulalar) hamda mitoxondriyalar bo‘ladi. Pufakchalarda 
qo‘zg‘alishning o‘tkazilishini ta’minlaydigan kimyoviy moddalar - vositachilar 
(mediatorlar) sintez qilinadi va saqlanadi. Mayda pufakchalarning diametri 40-50 
nm, yiriklariniki 80-100 nm ga teng. Sinapsoldi membranadan impulsni 
o‘tkazilishi kerak bo‘lgan (asab, mushak, bez) hujayra membranasi sinapsketi 
(postsinaptik) membrana deb ataladi. Sinapsoldi va sinapsketi membranalari 
orasida juda kichik (eni 10-50 nm) bo‘lgan yoriq mavjud bo‘lib, uni sinaps yorig‘i 
deyiladi. Bu yoriq hujayralararo suyuqlik bilan to‘lgan, uning tarkibi qon 
plazmasining tuz tarkibiga yaqin bo‘ladi. Sinapslar impulslarni faqat bir tomonga, 
ya’ni sinapsoldi toladan sinapsketi membranaga qarab o‘tkazadi. Impuls o‘tkazish 
mediator yordamida sodir bo‘ladi. Ajraladigan mediatorning miqdori uzatilayotgan 
impulslar soniga mutanosib bo‘ladi. Bitta neyronning barcha sinapslarida bir xil 
mediator sintezlanadi. Sinapslar qo‘zg‘alishni 0,5-1,5 ms kechiktirib o‘tkazish 
xususiyatiga ega bo‘lib, bu xususiyat qo‘zg‘alishni o‘tkazish tezligini asabda 
yuqori va sinapsda past bo‘lishiga bog‘liq. Odatda, sinapsoldi membranadan 
o‘tkazilayotgan impulslar tezligi sinapsketi membrananikiga o‘xshamaydi va shu 
sababli, sinapslarda ritmlarning o‘zgarishi, ya’ni transformatsiyasi sodir bo‘ladi. 
Sinapslarning qo‘zg‘aluvchanligi va labilligi past, gipoksiyaga, narkotiklar, zaharli 
va kimyoviy moddalar ta’siriga sezgirligi yuqori bo‘ladi. Uzluksiz faoliyat 
ko‘rsatgan paytda sinapslar tez toliqib qolish xususiyatiga ega. Bir neyronda 
taxminan 40 ming sinaps borligi, asab tizimida esa neyronlarning miqdori 10
10
ekanligi hisobga olinsa, MAT dagi sinaptik bog‘lanishlarning nihoyatda ko‘p 
ekanligini va shu tufayli, MAT da axborotlarni qayta ishlashda sinapslarning roli 
kattaligini tushunish mumkin (ilova: 62-rasm)..