Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Membrananing tinchlik potensiali.
Barcha qo‘zg‘aluvchan to‘qimalarda, 
plazmatik membrananing ichki tomoni va hujayra yuzasi o‘rtasida, elektr 
potensiali mavjuddir. Bu, tinch holatdagi membrana potensiali bo‘lib, har xil 
turdagi hujayralar uchun tavsifli bo‘lgan ma’lum bir yo‘nalishga va kattalikka ega. 
Odamlarda tinch holatda bo‘lgan asab hujayrasi va tolalarining membrana 
potensiali taxminan 70 mV bo‘ladi. Issiqqonli hayvonlarda esa: skelet 
mushaklarining tolalarida - 90; miokard hujayralarida - 80; asab hujayralari va 
to‘qimalarida - 60-70; shira hujayralarida – 30 - 40; silliq mushaklar hujayralarida 
– 30 - 70 mV bo‘ladi. Boshqa tirik hujayralarda ham, membrananing tinchlik 
potensiali mavjud, lekin uning kattaligi nisbatan kichkina bo‘ladi (masalan, 
eritrotsitlarda – 7 - 10 mV). Bu potensiallar farqi membrananing tinchlik potensiali 
(MTP) deyiladi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalarda sodir bo‘ladigan elektr hodisalarni 
mikroelektrodlardan foydalanilib o‘rganiladi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qima tinch 
holatda bo‘lganda membrananing ichki yuzasi tashqi yuzasiga nisbatan manfiy 
potensialga ega. Hujayra membranasining qalinligi 5-10 nm bo‘lib, lipidlar, 
oqsillar va mukopolisaxaridlardan tuzilgan. Membrana asosini ikki qavat lipid 
malekulalari tashkil qiladi. Lipid molekulalari orasida o‘rnashgan oqsil 
molekulalari suv va ionlarni o‘tkazuvchi kanallarni hamda ion nasoslarini 
shakllantiradi. Lipid qavatning tashqi yuzasida joylashgan mukopolisaxaridlar - 
retseptorlar (muayyan moddalarni "tanib", ular bilan birikishga ixtisoslashgan 
molekulalar) rolini bajaradi. Hujayradagi to‘xtovsiz yangilanish jarayonida 
membranalarning ba’zi bir xossalari o‘zgarishi mumkin.
Membrana-ionli nazariyaga asosan tinchlik potensiali ikkita omil: 1- 
hujayraning ichki tarkibi va hujayra tashqarisidagi suyuqlik o‘rtasida ionlarning 
asimmetrik tarqalganligi bilan; 2- membrananing tanlab o‘tkazish qobiliyati bilan 
(unda turli ionlarni o‘tkazish uchun moslashgan kanallarning (10
-6
kv. mm yuzada 
500 donagacha) mavjudligi bilan belgilanadi. Hujayra membranasi anchagina 

---

146 
yuqori elektr qarshilikka va sig‘imga ega bo‘lib, elektr qarshiligi ion kanallarining 
ochiq yoki yopiqligiga bog‘liq.
Yog‘da eruvchi moddalar, membrananing lipidli asosida erib, undan osonlik 
bilan o‘tadi. Suv va suvda eruvchi kichik diametrli ionlar, membaranadagi 
kanallardan har ikki tomonga o‘ta oladi. Suvda eruvchi yirik moddalar, masalan 
organik kislotalarning anionlari membranadan o‘ta olmaydi. Bunday moddalarning 
hujayradan chiqishi yoki hujayra ichiga kirishi uchun maxsus mexanizmlar faoliyat 
ko‘rsatadi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar faoliyati uchun ularning membranalarida 
Ca
2

, Na

, K

kationlari va Cl
-
anionlarini o‘tkazuvchi maxsus kanallarning 
bo‘lishi katta ahamiyatga ega (ilova: 57-rasm). Ular selektiv (tanlab o‘tkazuvchi), 
spetsifik va nospetsifik kanallarga bo‘linadi. Selektiv kanaldan, shu ionlarning 
faqat bittasi o‘tishi mumkin, har qaysi ionning o‘z kanali bo‘lib, ular ochilib-
yopiladigan darvoza mexanizmlarga egadir. Tinch holatda, membranadagi natriy 
kanallarning hammasi yopiq bo‘lsa, kaliy kanallarining ko‘pchiligi ochiq bo‘ladi. 
Ulardan, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan ionlar har ikki tomonga o‘taveradi. Hujayra 
tashqarisidagi suyuqlikning asosiy kationi natriy hisoblanadi. Uning hujayra 
tashqarisidagi miqdori, hujayraning ichidagisiga nisbatan 5-15 marta yuqoridir. 
Hujayra ichidagi asosiy kation - kaliy bo‘lib, uning bu yerdagi miqdori hujayra 
tashqarisidagiga nisbatan 20-40 marta ko‘pdir.Hujayra tashqarisidagi suyuqlikning 
asosiy anionlari - xlorid va bikarbonatlar hisoblansa, hujayra ichidagisi sulfat, 
fosfat, oqsillar, aminokislotalar, organik kislotalarning anionlari hisoblanadi. 
Oxirgilari, hujayra ichidagi muhit neytral bo‘lgan holatda, manfiy zaryadlangan 
bo‘ladi. Bunday holatda, osmos va diffuziya qonunlariga asosan, ionlarning 
membrana orqali konsentratsiya gradientiga mos ravishda, to ushbu konsentratsiya 
tenglashgan paytgacha, ikki tomonga harakatlanishi amalga oshib turishi kerak. 
Lekin bunday harakat sodir bo‘lmaydi, chunki tinch holatda membrana kanallari 
asosan K

va Cl
-
ionlari uchun o‘tkazuvchi bo‘ladi (gidratlangan Na

ioni katta 
diametrga ega, katta organik ionlar esa umuman membrana orqali o‘tmaydi). 
Hujayra ichidagi va tashqarisidagi suyuqliklarda ionlarning teng taqsimlanganligi 
MTP mavjudligi va saqlanishining asosiy sababidir. Membranada kaliy 

---

147 
kanallarining ko‘p qismi odatda ochiq turadi. Ular orqali kaliy kationi, ma’lum 
miqdorda, o‘zi ko‘p bo‘lgan hujayra ichidagi suyuqlikdan diffuziya tufayli 
tashqariga chiqib turadi. Natijada, membrananing tashqi yuzasida musbat zaryadlar 
miqdori ortadi. Tashqaridagi ko‘p miqdordagi natriy kationlarining sitoplazmaga 
o‘tishi yoki manfiy zaryadli anionlarning hujayra suyuqligidan tashqariga chiqishi, 
bu zaryadlarni muvozanat holatiga keltirishi mumkin. Ammo, tinch holatda 
membrananing natriy kationi va aninonlar uchun o‘tkazuvchanligi past bo‘ladi. 
Shu sababli, membrananing tashqi yuzasida musbat kaliy kationlarining miqdori 
ortadi, ichki yuzasida esa manfiy anionlar to‘planadi. Natijada membranada MTP 
vujudga keladi. Kaliy ionlari ancha harakatchan (labil) bo‘lib, hujayradan chiqib 
ketishga "intiladi". Ushbu chiquvchi oqim, K

miqdorini tenglashtirishi lozim, 
lekin, bunga ekvivalentli, qarama - qarshi yo‘nalgan kuch - hujayra ichidagi 
organik anionlar qarshilik ko‘rsatadi. Shu tufayli, kaliyning hujayra ichidagi yuqori 
miqdori sezilarli darajada o‘zgarmaydi (hujayra ichidagi K

anion zaryadlarini 
muvozanatlashi kerak). Uning ionlarini kichik bir qismi tashqariga chiqariladi, 
natijada membrananing ichki yuzasida anionlarning bir muncha ortishi kuzatiladi 
va manfiy zaryad hosil bo‘ladi, tashqi yuzada esa - kationlar ortadi va musbat 
zaryad hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan tinchlik potensiali, K

chiqishiga qarshilik 
ko‘rsatuvchi kuch, to uni ionlarining osmotik bosimiga teng bo‘lgunga qadar ortib 
boradi. Ushbu holat kaliyli muvozanat potensiali (Ek) deb ataladi. Uning mushak 
to‘qimasidagi kattaligi hisoblashlarga ko‘ra 98 mV, haqiqatda esa 90 mV bo‘ladi. 
Bunday farqning borligi, membranadan qisman Na

ionlari ham o‘tishi 
mumkinligidadir. Tinch holatda Na

ionlarining harakati (miqdoriy gradient 
yo‘nalishi tomon) passiv bo‘lib, u hujayra ichidagi manfiy zaryadlangan ionlarning 
ta’siri ostida kuchayadi. Na

ionlarining kirishi manfiy membrana potensialining 
kattaligini mos ravishda kamaytiradi. Hujayraga passiv kiruvchi Na

ionlari undan 
chiqish paytida sust diffuziya bo‘ladi (konsentratsiyali va elektrli gradientga 
qarshi).Hujayra ichidagi suyuqlikda, ularning miqdorini ortishi yo‘l qo‘yib bo‘lmas 
hol bo‘lgani tufayli, ushbu ionlarning chiqishi natriy nasosi yordamida sodir 

---

148 
bo‘ladi. Na

ionlarining hujayradan faol transport bo‘lishi hujayraga K

kirib 
kelishi bilan birgalikda o‘tadi, bu esa energiya sarflanishi nuqtai nazaridan 
foydalidir.Birgalikda ishlaydigan natriy-kaliyli nasosda ionlarning harakati 
tashuvchilar orqali amalga oshiriladi. Tashuvchilar esa, o‘z paytida, ATF 
parchalanishining metabolik energiyasi ishtirokida transformatsiya bo‘ladi. Bir 
molekula ATF gidrolizining energiyasi hisobiga uchta Na

ioni tashqariga chiqadi, 
ikkita K

ioni esa ichkariga kiradi. Mushak tolalarining tinch holatida, ionli 
energetik zahiralarning 10-20 % sarflanadi. Ushbu nasoslarning faollashuvi tufayli, 
tez-tez bo‘lib turadigan qo‘zg‘alishlar paytida energiya sarfi ortadi. Membrana Cl
-
ionlari uchun ham o‘tkazuvchan bo‘ladi (ayniqsa, mushak tolalarida). Xlor uchun 
O‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lgan hujayralarda K

va Cl
-
ionlari tinchlik 
potensialini hosil qilishda bir xil darajada Cl
-
ionlarining ishtiroki katta emas. 
Shunday qilib, hujayraga xos bo‘lgan tinchlik potensiali asosan K

ionlarining 
konsentratsiya gradienti bo‘yicha harakati bilan belgilanadi. Membrana 
potensialining manfiy samarasi, hujayra ichidagi diffuziya bo‘lmaydigan 
ionlarning birgalikdagi yuqori konsentratsiyali ta’siri bilan va harakatchan (mobil) 
manfiy, ayniqsa Cl
-
ionlarining kattaroq yoki kichikroq jadallikda hujayra ichiga 
o‘tishi bilan aniqlanadi.
Tirik organizmlar faoliyatida membrana potensialining ahamiyati katta. U, 
membrana atrofida sezilarli taranglikka ega bo‘lgan elektr maydon hosil qiladi va 
natijada, membrananing zaryadli makromolekulalari fazoda tartibli joylashadi. 
Membrana atrofida elektr maydon mavjudligi natriy kanallarining aktivatsion 
darvozalarini yopiq va inaktivatsion darvozalarini ochiq hollarda bo‘lishlarini 
ta’minlaydi. Bundan tashqari, membrana potensiali, hujayra membranasi orqali 
moddalar almashinuviga ta’sir qiladi.
Asab tolasiga qisqa vaqt davomida kuchsiz elektr toki ta’sir ettirilsa, tola 
ichidagi elektrod tinchlik potensialining kuchsiz o‘zgarishini qayd qiladi. Bu 
hodisani elektrotonik potensial deb ataladi. Asab tolasiga o‘zgarmas elektr toki 
ta’sir etilganda membrana potensialining o‘zgarishi katod (manfiy elektrod) va

---

149 
anod (musbat elektrod) atroflarida turlicha bo‘ladi. Shu vaqtning o‘zida, anod 
ostida giperpolyarizatsiya, ya’ni anelektroton ro‘y beradi. Kuchsiz O‘zgarmas tok 
ta’sirida membranada vujudga keladigan katelektrotonik o‘zgarishlar, sof fizik 
tabiatga ega bo‘lganidan, ular potensialning passiv o‘zgarishlari deb ataladi. 
Ammo bu passiv o‘zgarishlar membrana qo‘zg‘aluvchanligiga ta’sir etadi: 
katelektrotonga uchragan qismida qo‘zg‘aluvchanlik oshadi, anelektrotondagi
sohada esa qo‘zg‘alish sekinlashadi. Elektr tokining kuchi biroz oshirilsa, 
bo‘sag‘adan past ta’sirlash samarasi kuzatiladi: katelektrotonik potensialga, oz 
miqdorda, yana depolyarizatsiya qo‘shilib, lokal (mahalliy) javob shakllanadi. 
Membrana potensialining bu tarzda o‘zgarishi tarqoq emas, shuning uchun u, lokal 
javob deb ataladi. Lokal javobning miqdori kritik darajaga yetsa, harakat potensiali 
vujudga keladi. Ko‘pchilik tolalar uchun membrana potensialining -70- 80 mV dan 
-50 mV gacha kamayishi kritik daraja hisoblanadi.