|
Markaziy asab tizimidagi tormozlanish.
Lokal neyron to‘rlarni
uyg‘unlashtirish
(koordinatsiyalash)
vazifasi
kuchaytirishdan
tashqari,
neyronlarning juda jadal faolligini, ularni tormozlash hisobiga susaytirishda ham
namoyon bo‘lishi mumkin. Tormozlanish asab tizimining faol jarayoni bo‘lib,
buning natijasida qo‘zg‘alish zaiflashadi yoki uzoq muddatga butunlay to‘xtaydi.
Tormozlanish, harakatlarning uyg‘unlashishida, ichki a’zolar faoliyatini
168
boshqarilishida va OAF uchun muhim ahamiyatga ega. Kelib chiqishiga binoan
birlamchi va ikkilamchi tormozlanishlar farqlanadi. Birlamchi tormozlanishga
retsiprok (lotincha reciprocus - hamkorlik) va qaytar tormozlanishlar kiradi.
Antogonist – mushaklarning retsiprok tormozlanishi spinal reflektor yoylarda
topilgan. Agar, spinal baqaning orqa oyoqlaridan birini ta’sirlansa, u bukiladi va
qarama-qarshi oyoqning bukiluvchi mushak hamda ta’sirlangan oyoqning
yoziluvchi mushak asab markazlari esa tormozlanadi. Bu tormozlanishning
mexanizmi quyidagidan iborat: orqa miya gangliyasining psevdounipolyar
hujayrasi aksonlari orqa miyada tarmoqlanadi. Ulardan biri bukiluvchi
mushaklarni inasabatsiyalovchi motoneyronlarda, ikkinchisi esa yoziluvchi
mushakni inasabatsiyalovchi motoneyronda tormozlovchi sinaps hosil qilgan
neyronlarni qo‘zg‘atadi Markaziy tormozlanish jarayoni I.M.Sechenov tomonidan
1862 yilda kashf qilingan. Olimning aniqlashicha agar baqa bosh miyasi ko‘ruv
domboqlari ustida osh tuzining bo‘lakchasini qo‘yilsa va bosh miyaning shu
qismini kichik kuchlanishli tok bilan ta’sirlansa refleks vaqti e’tiborli ravishda
uzayishi kuzatiladi. Bu tajriba asosida I.M Sechenov bosh miya talamus qismida
bosh - orqa miya faoliyatiga tormozlovchi ta’sir ko‘rsatish xususiyatiga ega degan
xulosaga keldi. Bu ma’lumotlar asosida olim inson faoliyatidagi asab markazlari
faoliyati va inson xatti-xarakatlarining fiziologik asoslarini o‘zining bir qancha
ilmiy ishlarida talqin qildi. Keyinchalik bir qancha olimlar tomonidan
I.M.Sechenovning markaziy tormozlanish haqidagi ishlari ilmiy jixatdan isbotlab
berildi.
Organizm faoliyatining koordinatsiyasi. MATning asosiy vazifasi organizm
faoliyatini integratsiyalashdan iborat bo‘lib, bu faoliyat reflektor yo‘l bilan amalga
oshiriladi. MAT va uning neyronlari tomonidan qo‘zg‘alish impulslarini qabul
qilish, xotira asosida ularni qayta ishlash, jumladan reflektor faoliyatini rejaga
solish, boshqarish va nazoratga yo‘naltirilgan buyruq impulslarini hosil qilish kabi
vazifalarni - MAT tomonidan umumlashtirilgan integratsiya deb ataladi. Asab
tizimini integratsiyalash (lot. Integratio - umumlashtirish, tiklash) qobiliyati
murakkab tizim tomonidan amalga oshiriladi va u, MAT bo‘limlarining o‘zaro
169
uyg‘unlikda ishlashiga bog‘liq. Bu esa, tashqi va ichki muhitda ro‘y beradigan
barcha o‘zgarishlar ta’siriga organizmning reflekslar orqali moslashishini
ta’minlaydi. MATning integratsiya xususiyati neyronlarning konvergensiya va
divergensiya qobiliyatiga, sinapsketi membranalarni geterokimyoviy sezgirligi va
neyronlarni ta’sir izlarini saqlab qolish xususiyatiga bog‘liq. MATning
integratsiyasi asosida reflektor faoliyatlar va ularning koordinatsiyasi ta’minlanadi.
Masalan, hayvon o‘z kushandasi yoki dushmanidan qochib qutilishi uchun harakat-
mudofaa refleksi hosil bo‘lishi kerak. Bu refleks ko‘rish retseptorlarini
ta’sirlanishidan boshlanadi. Keyin esa, qo‘zg‘alish MAT ga keng tarqaladi va
simpatik asab tizimiga o‘tadi, natijada mushaklarning qon bilan ta’minlanishi
kuchayadi, yurakning qon tomirlari kengayadi, yurakning qisqarish tezligi va kuchi
ortadi, qator ichki a’zolarning tomirlari torayadi, ularga qon borishi sekinlashadi.
Bu o‘zgarishlar mushak tizimida qon oqish tezligini oshiradi, gazlar almashinuvini
kuchaytiradi, metabolizmni tezlashtiradi. Oqibatda, hayvon hosil bo‘lgan refleks
tufayli o‘z kushandasidan qochadi. Bu misoldan ko‘rinib turibdiki, tanadagi turli
tizim javoblari reflekslar ko‘rinishida integratsiyalanishi (uyushtirilishi) oqibatida
hayvonning moslashishi uchun yo‘naltirilgan o‘zgarishlar ta’minlanadi.
Integratsiya prinsipi asosida shartsiz va shartli reflekslar namoyon bo‘ladi.
Qo‘zg‘atuvchiga nisbatan har qanday javob, turli reflekslarning o‘zaro
munosabatlari, binobarin koordinatsiyasi natijasida namoyon bo‘ladi. Harakatlar
tana mushaklarining turli faoliyatidagi uyg‘unlik, ya’ni koordinatsiya (lot. so -
birga, ordinato - tartibga solish) asosida ro‘y beradi. Koordinatsiyalashgan
harakatlar orqa miya, labirint, o‘rta miya, miyacha, talamus, bosh miyaning
peshona bo‘limlari tomonidan amalga oshiriladi. Reflekslarning o‘zaro
munosabatlari konvergensiya, qo‘zg‘alish va tormozlanishning irradiatsiyasi
hamda o‘zaro (retsiprok) ta’sirlari, dominantlik, refleks halqasi, qaytar aloqa va
umumiy oxirgi yo‘l vositalari tomonidan amalga oshiriladi. Organizmda,
avtomatik boshqarish jarayonlari asosida yotadigan, teskari yo‘nalishli afferent
aloqa yordamida ham ko‘pgina fiziologik funksiyalar boshqariladi. Masalan,
qonda glyukoza miqdorining o‘zgarishi sababli uni odatdagi miqdori darajasiga
170
keltiradigan jarayonlar ro‘yobga chiqadi. Gomoyoterm hayvonlar tanasining
harorati, arterial qon bosimining mo‘tadilligi teskari yo‘nalishli, ya’ni ikkilamchi
afferent aloqa orqali ta’minlanadi. qon bosimi ko‘tarilganda impulslar depressor
asab orqali MAT ga uzatiladi va MAT impulslari yurak urishini sekinlashtiradi,
uning arteriolalarini kengaytiradi, oqibatda, bosim pasayib mo‘tadillashadi (Sion-
Lyudvig refleksi).
Do'stlaringiz bilan baham: |
