Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Markaziy asab tizimida qo‘zg‘alishni o‘tkazilishi. 
MAT ning integrativ 
faoliyati, organizmdagi barcha funksional elementlarni butun bir tizimga 
bo‘ysindirish va birlashtirishdan iborat bo‘lib, u ma’lum bir yo‘naltirilgan ta’sir 
qobiliyatiga ega. Integrativ faoliyatni amalga oshirishda MAT tuzilmalarining turli 
qismlari ishtirok etadi. MAT da qo‘zg‘alishning o‘tkazilishida asab 
markazlarining roli kattadir. MAT ning turli bo‘limlarida joylashgan va 
organizmning qat’iy bir vazifasini yoki reflektor aktni ro‘yobga chiqishini 
boshqarish uchun uyg‘unlashgan neyronlar birikmasi asab markazi deyiladi. Asab 
markazi tushunchasi asosida ikkita ma’no - moddiy tuzilma va fiziologik ma’no 
yotadi. Tuzilishi jihatidan asab markazi deganda asab tizimining muayyan qismlari 
yoki bo‘limlaridagi neyronlarning to‘plami tushuniladi. Bunday hujayralar 
to‘plami odatda murakkab bo‘lmagan reflektor aktlarni bajarilishi uchun 
ma’suliyatlidir. Masalan, tizza refleksi, nafas olish, qusish, yo‘talish kabi asab 
markazlari. Fiziologik jihatdan asab markazi deganda murakkab reflektor, ya’ni 
turli xil periferik a’zolar faoliyatini amalga oshirish uchun, MAT ning turli 
qismlari yoki bo‘limlaridagi neyronlar to‘plamini, ularning vazifalari jihatidan bir-
biri bilan bog‘lanishi va birlashishi, hamda uyg‘unlashishi tushuniladi. Asab 
markazi sinapslar orqali bog‘langan million va hattoki millard neyronlarning 
uyushmasini tashkil qiladi. Undagi neyronlar nihoyatda murakkab va qat’iy 
genetik dasturlashgan bog‘lar yordamida aloqada bo‘ladi. Ammo individlarning 
hayot faoliyatida shartli reflekslar hosil bo‘lishi, o‘rgatish jarayonida, ayniqsa 
postnatal rivojlanishning dastlabki davrida neyronlararo yangi-yangi dinamik 
bog‘lanishlar va aloqalar shakllanadi. Shakllangan shartli reflekslar yoki 
boshqariladigan vazifalar qanchalik murakkab bo‘lsa, asab markazining tuzilishi va 
bu markazdagi neyronlarning o‘zaro fiziologik ta’sirlari ham shunchalik murakkab 
bo‘ladi. Ba’zi neyronlar bir nechta vazifani va reflektor aktlarni boshqarishda 
ishtirok etadi. Asab markazlari, retseptor maydonlar bilan bog‘lanishidan tashqari, 

---

163 
o‘zaro ham bog‘langan bo‘ladi. Ontogenezda shakllangan va nisbatan mustahkam 
bo‘lmagan, harakatchan bog‘lanishlar asab markazi ishini o‘zgartirishi mumkin. 
Bu esa MAT dagi bir markazni ikkinchi markazga ta’sir etishida katta rol o‘ynaydi. 
Bir nechta asab markazlari bitta vazifani boshqarishi, amalga oshirishi ham 
mumkin. Bunda ular bir-birini to‘ldiradi. Asab markazi MAT ning qanchalik 
yuqori bo‘limida joylashgan bo‘lsa, u shunchalik yuksak mukammallikka ega 
bo‘ladi, ya’ni tashqi muhitdagi o‘zgarishlarga organizmning moslashuvini 
ta’minlaydigan aktlar juda ham aniq va zarur darajada o‘zgaradi. Organizm bilan 
tashqi muhit o‘rtasidagi o‘ta nozik va nihoyatda aniq muvozanat ana shunday 
ta’minlanadi. Odam va yuksak hayvonlarning MAT ko‘plab asab markazlaridan 
tashkil topgan bo‘lib, ular kirish va chiqish, ya’ni afferent va efferent qismlarga, 
impulslarni tarqalishini ta’minlaydigan qisqa asab tolalariga hamda o‘ziga xos 
tuzilishga va faoliyatga ega. Asab markazi qo‘zg‘alishni bir yo‘nalish bo‘ylab, 
ya’ni refleks yoyi yo‘nalishida o‘tkazadi va bu xususiyati neyronlararo 
sinapslarning xususiyatlariga bog‘liq.
MAT ning elementar birligi neyron bo‘lib, uning hujayra membranasi 
sinaptik ta’sirlar integratsiyasi amalga oshadigan maydon hisoblanadi. 
Integratsiyaning bu birinchi davri, qo‘zg‘atuvchi va tormozlovchi sinaptik 
potensiallarining o‘zaro harakati natijasida sodir bo‘ladi. Bu potensiallar 
neyronlarning sinaptik kirish joylari faollashgan paytda generatsiya bo‘ladi. 
qo‘zg‘atuvchi va tormozlovchi kirish joylari bir vaqtda faollashgan holatda, 
qarama-qarshi qutbli sinaptik potensiallarning summatsiyasi sodir bo‘ladi va 
membrana potensiali depolyarizatsiyaning kritik darajasiga kam miqdorda 
yaqinlashadi. Bunda, hujayraning past bo‘sag‘a sohasida harakat potensiali hosil 
bo‘ladi. SHunday qilib, neyron membranasida qo‘zg‘atuvchi va tormozlovchi 
kirish joylarining konvergensiyasi, o‘zi tomonidan generalizatsiyalanuvchi 
impulsli razryadlarning chastotasini belgilaydi va asab hujayrasining integrativ 
faoliyatini universal omili sifatida namoyon bo‘ladi. Neyronlarning koordinatsion 
faoliyati va ulardan jamlanadigan elementar asab to‘rlari (integratsiyaning ikkinchi 
darajasi) MAT dagi morfologik munosabatlarning o‘ziga xosligi bilan belgilanadi. 

---

164 
Bitta presinaptik tola ko‘p marta shoxlanib, bir vaqtning o‘zida bir nechta 
neyronlar bilan sinaptik kontaktlar hosil qilish hodisasi ko‘p xollarda kuzatiladi. 
Bu hodisa divergensiya deb ataladi va deyarli MAT ning barcha bo‘limlarida, ya’ni 
orqa miyaning afferent kirish joyini tashkil bo‘lishida, vegetativ gangliyalarda, 
bosh miyada topiladi. Divergensiya prinsipi, funksional jihatdan, reflektor 
yoylarning qo‘zg‘alish irradatsiyasining asosida yotadi. Bu xol, bitta afferent 
tolaning ta’sirlanishi generalizatsiyalangan reaksiyani chaqirishi bilan namoyon 
bo‘lishi mumkin. 
Asab to‘rining tarkibiy tuzilishida, bitta neyronda, MAT ning boshqa 
bo‘limlaridan keladigan bir nechta afferent terminallar uchrashish hodisasi ham 
uchraydi. Bu hodisani, neyron bog‘lamlaridagi konvergensiya deyiladi. Masalan, 
bitta motoneyronga miya po‘stlog‘i va ustuni qismidagi pastga tushuvchi 
yo‘llarning spinal interneyronlarining birlamchi afferentlari aksonlaridan 6000 
kollaterallar kelib qo‘shiladi. Ushbu barcha terminalli oxirlar motoneyronda 
qo‘zg‘atuvchi va tormozlovchi sinapslarni hosil qiladi va o‘ziga xos «voronkani» 
shakllantiradi. Bu «voronka»ning toraygan qismi umumiy motor chiqish joyini 
ko‘rsatadi. 
Asab markazlari yakka, kuchsiz ta’sirotga - kuchsiz, ammo takroriy kuchsiz 
va siyrak impulslarga - kuchli javob qaytarish qobiliyatiga ega. Agar, yakka 
ta’sirot juda ham kuchsiz bo‘lsa, reflektor javob hosil bo‘lmaydi. Ammo, u ketma-
ket, takroran ta’sir ettirilsa, ketma-ket qisqa intervalli impulslar ma’lum vaqt ichida 
asab markazida jamlanadi va javob hosil bo‘ladi. Bu hodisani ketma-ket yoki izchil 
summatsiya deb ataladi. Agar kuchsiz ta’sirot yonma-yon joylashgan bir xil 
retseptorlarning katta guruhiga bir vaqtda ta’sir ettirilsa, fazoviy summatsiya sodir 
bo‘ladi. Summatsiya zaminida, alohida neyronlarda hosil bo‘layotgan mahalliy 
qo‘zg‘alishning asab markazida jamlanishi yotadi. Izchil va fazoviy summatsiya 
tufayli, asab markazlarida harakat potensialini vujudga kelishini qo‘zg‘alish hosil 
bo‘lishini yengillashishi hodisasi bilan tushuntiriladi (4.10-rasm). Asab 
markazining har bir neyronida, o‘zining afferent tolalaridan tashqari, qo‘shni 
markazning afferent tolalari ham sinaps hosil qiladi. Bunday tuzilish, asab 

---

165 
markazlarida tiqilib qolish (okklyuziya) yoki, aksincha, impulslarning o‘tishini 
yengillashtirish hodisalarini rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Okklyuziya hodisasi - 
ikkita asab markazi afferentlarini bir vaqtda ta’sirlanishidan qo‘zg‘algan 
neyronlarning arifmetik yig‘indisidan kam bo‘lishidir. Bu esa, kutilgan umumiy 
javobni kamayishiga olib keladi. Masalan, markazning afferent asabi ta’sirlansa 
birinchi va ikkinchi qatorlardagi neyronlarning hammasida (4.10-rasm), ikkinchi 
asab ta’sirlansa uchinchi va ikkinchi qatorlardagi neyronlarda pog‘ona usti 
qo‘zg‘alishi hosil bo‘ladi. Agar, bu ikkala afferent asab birdaniga ta’sirlansa, faqat 
uchinchi qatordagi neyronlardagina pog‘ona usti qo‘zg‘alishi hosil bo‘ladi. Demak, 
afferentlar alohida-alohida ta’sirlanganida 8 ta neyronda, ikkalasi baravariga 
ta’sirlanganida esa 4 ta neyronda qo‘zg‘alish hosil bo‘ladi. Shu sababli, umumiy 
javobning qimmati kutilganiga nisbatan kam bo‘ladi. Yengillashtirish hodisasi, 
aksincha, ikki afferent tola bir vaqtda ta’sirlanganda qo‘zg‘algan neyronlarning 
soni, ularni alohida ta’sirlanishidagi qo‘zg‘algan neyronlarning arifmetik 
yig‘indisidan ko‘p bo‘lishligi bilan xarakterlanadi. 
Refleks vaqti retseptorda qo‘zg‘alishning hosil bo‘lishi, uni afferent va 
efferent asablar hamda sinapslar orqali o‘tkazilishi bilan bog‘liq. Asab markaziga 
kelgan qo‘zg‘alish sinapslar orqali uning neyronlariga sekin o‘tkaziladi. Chunki 
mediator ajralishi va sinapsketi membrana retseptoriga ta’sir qilib, uning qutblarini 
o‘zgartirishi (depolyarizatsiyasi) uchun muayyan vaqt ketadi. Shuning uchun asab 
markazlarida qo‘zg‘alish sekinlik bilan, ya’ni kechiktirib o‘tkaziladi. Asab markazi 
hujayralari ularga keladigan impulslar ritmini o‘zgartirish (transformatsiyalash) 
qobiliyatiga ega. Asab markazidagi neyronlarning ba’zilari ta’sir ritmiga monand, 
ba’zilari kamroq, uchinchilari esa ko‘proq impulslar hosil qiladi. Bu hol neyronlar 
va sinapslarning labilligiga bog‘liq. Asab markazlarida ta’sir ritmi transformatsiya 
qilinadi va impulslar ishchi a’zolarga o‘tkaziladi. Reflektor javobning davom 
etishi qo‘zg‘atgichning ta’sir qilish muddatiga mos kelmaydi balki undan ko‘proq 
bo‘ladi. qo‘zg‘atgich ta’siri tugaganidan so‘ng, ko‘p vaqt o‘tsa ham reflektor 
javob davom etishi mumkin. Qo‘zg‘atgich ta’siri tugashi bilan javobni tugamasligi 
sinapslarning qo‘zg‘alishni o‘tkazish xususiyati va afferent signallarni bir vaqtda 

---

166 
kelmasligi bilan tushuntiriladi. Bu xol, qo‘zg‘atgichning ta’sir izi javobi deb 
ataladi. Qo‘zg‘atgich ta’siri tugagach, uzoq vaqt davomida kuzatiladigan 
refleksning saqlanishini - javobning cho‘zilishi, ya’ni prolongatsiya deb ataladi. 
Javobning cho‘zilishini, uzayishini sinapsketi potensialni uzoq vaqt saqlanishi va 
qo‘zg‘alishni zanjir kabi bog‘langan neyronlarda aylanib, halqasimon tarqalishi 
bilan tushuntiriladi. Bu hodisa, axborotlar izini qayta ishlash, mustahkamlash va, 
ayniqsa xotira uchun katta ahamiyatga ega. 
Konvergensiya, izchil va fazoviy summatsiya kabi fiziologik fenomenlar 
asosida yotadi. Konvergensiya tufayli har xil neyronlardan kelayotgan impulslar 
summatsiya qilinadi va shu sababli tegishli javob paydo bo‘ladi. Masalan, oyoq 
mushagini inasabatsiyalaydigan motoneyronda piramidasimon o‘tkazuvchi asab 
yo‘lining tolalari, ekstrapiramida asab yo‘llari, miyacha- retikulyar formatsiya va 
boshqa tuzilmalardan kelgan asab impulslar yig‘iladi - konvergensiya qilinadi. 
Ular impulslarni turli reflektor harakatlarni ta’minlovchi neyronlar orqali ishchi 
a’zoga (masalan mushakka uzatadi). Motoneyron, MAT ning turli bo‘limlaridan 
keladigan impulslarni effektorga o‘tkazadigan umumiy, oxirgi yo‘l hisoblanadi. 
Agar, turli refleks hosil qiladigan ta’sir bitta motoneyronga yo‘naltirilsa va 
ularning umumiy oxirgi yo‘li bitta bo‘lsa, bu yo‘lni egallash uchun reflekslararo 
kurash boshlanadi va bir refleks ikkinchisini tormozlaydi. Umumiy oxirgi yo‘lni 
egallash uchun ko`rash asosida sodir bo‘ladigan reflekslarni - antogonistik 
reflekslar deb ataladi. Maxsus ta’sir berilmagan vaqtda, MAT ning bioelektrik 
faolligi borligini hisobga olish natijasida, asab markazining neyronlari to‘xtovsiz 
ravishda impulslar hosil qilish va ularni ishchi a’zolarga o‘tkazish xususiyatiga ega 
ekanligi ma’lum bo‘lgan. Asab markazining bunday doimo qo‘zg‘algan holatda 
bo‘lishligi uning tonusi deb ataladi. Qo‘zg‘alish asab tolalarida asab markaziga 
nisbatan tez hosil bo‘ladi va tez yo‘qoladi. Bu hol, asab tolasiga nisbatan sinaps 
labilligining yuqoriligiga bog‘liq. Markazdagi har xil neyronlarning labilligi bir xil 
emas. Masalan, orqa miyaning motor neyroni impulslarni bir soniyada 200-300 ta 
o‘tkazadi, kontakt neyron esa mingtagacha o‘tkazadi. Interneyronlarning labilligi 
efferent neyronnikiga qaraganda ancha past bo‘ladi. 

---

167 
Asab markazlari qonning va to‘qima suyuqligining kimyoviy tarkibidagi 
o‘zgarishlarga nisbatan juda ham sezgir bo‘ladi. Kislorod bilan ta’minlanishining 
pasayishi asab markazi qo‘zg‘aluvchanligini yo‘qolishiga va hatto neyronlarning 
halokatiga olib keladi. Turli asab markazlarining kimyoviy moddalar ta’sirini 
sezish qobiliyati bir xil emas, kislorod kelishi kamaygach yoki to‘xtagach 5-6 
daqiqadan so‘ng miya po‘stlog‘ini, 15-20 daqiqadan keyin miya ustunini, 20-30 
daqiqa o‘tgach orqa miyaning asab hujayralari halok bo‘ladi. Zaharli moddalar 
asab markaziga turlicha ta’sir qiladi, masalan strixnin tormozlovchi sinapslar ishini 
to‘xtatib, asab markazining qo‘zg‘aluvchanligini oshiradi, xloroform esa avval 
qo‘zg‘aluvchanlikni oshirib, so‘ngra pasaytiradi, apomorfin qusish markazini, 
dobelin esa nafas markazini, korazol harakat asab markazini qo‘zg‘atadi. Asab 
markazi o‘z vazifasini tana a’zosining vazifasiga bog‘liq ravishda o‘zgartirish 
qobiliyatiga ega bo‘lib, u markazning plastikligi deb ataladi. Masalan, itning 
diafragma va oyoq mushagiga keluvchi motor asablarni kesib, ularni almashtirib 
bir-biriga ulanganda, ya’ni miyadan chiqqan diafragma asabini oyoq motor 
asabiga, miyadan chiqqan motor asabini esa diafragma asabiga ulab qo‘yilganda, 
bir necha vaqtdan keyin oyoqni va diafragmani faoliyatlari to‘liq tiklanganligi 
kuzatilgan. Bunga sabab, motor va diafragma asablari o‘zlariga xos bo‘lmagan 
yangi vazifani bajara boshlaganidadir. Asab markazlari toliqish xususiyatiga ega 
bo‘lib, u afferent asablar uzoq vaqt davomida ta’sirlanganda reflektor javobni asta-
sekin susaytirishi, keyinroq esa butunlay to‘xtab qolishi bilan ifodalanadi. 
Masalan, bironta afferent asab tola uzoq vaqt ta’sirlanganidan keyin mushak zaif 
qisqarishi yoki qisqarmay qolishi mumkin, lekin shu mushakni inasabatsiyalovchi 
efferent (motor) asab ta’sirlansa, mushak yana qisqara boshlaydi.