Физика курси I

йу __йу' 
йг __ йг'
ИГ~~йГ~1~~йГ' ~йГ~~~йГ' ~йГ~~йГ'
бу ерда -^- =
у
х, 
Ц г =Х)'х- БУ ифодалардан
Ух = У0х + Ул ^ ч = и'у, уг = +
эканлиги келиб чиқади. Бу тенгликларни ҳадма-ҳад қўшиб, натижани 
вектор кўринишда ёзсак,
у
=
уо
+
у
' 
(3-14)
бўлади, бу ерда V — мутлак тезлик, оо — кўчирма тезлик, + — нисбий 
тезлик. Охирги формуладан кўриниб турибдики, мутлақ тезлик 
кўчирма тезлик билан нисбий тезликнинг йиғиндисидан иборат.
(3.14) ифодадан вақт бўйича ҳосила олсак ҳаракатдаги жисмнинг 
иккала саноқ тизимидаги тезланишлари орасидаги боғланишни 
топамиз:
й1 
й( 
й(
ёки
а = а0 + а', 
(3.15)
бу ифодадаги а — мутлақ тезланиш, ао — кўчирма тезланиш 
дейилади. Демак, мутлақ тезланиш кўчирма ва нисбий тезла- 
нишларнинг йиғиндисига тенг.
(3.15) формуладан а' — а = — а0 эканлиги келиб чиқади ва бу 
тенгликни (3.12) ифодага қўйсак, К саноқ тизимига нисбатан тўғри 
чизиқ бўйлаб ҳаракатланаётган ноинерциал саноқ тизимида инерция 
кучи қуйидагига тенг бўлади:
ҒИИ = т (а' — а) = — тоо.
Олинган натижани вектор шаклида ёзсак, у
Ғт = — тОо 
(3.16)
кўринишга эга бўлади, яъни бундан инерция кучи ноинерциал 
тизимнинг кўчирма тезланишига нисбатан қарама-қарши томонга 
йўналганлигини кўрамиз.
3.6- §. АЙЛАНУВЧИ САНОҚ ТИЗИМИДА ИНЕРЦИЯ КУЧИ. КОРИОЛИС КУЧИ
\ а р қандай айланма ҳаракатда марказга интилма тезланиш 
мавжуд, шу сабабли айланма ҳаракат билан боғланган саноқ тизими 
ноинерциалдир. Айланувчи саноқ тизимидаги инерция кучлари 
ҳақида тасаввур ҳосил қилиш учун қуйидаги курилмани олиб 
қарайлик. Тик ўққа ўрнатилган таёкчанинг М ва N нуқталарига 
ингичка ип орқали А ва В металл шарчалар 3.4- расмда кўрса-
61
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

\
(!) А
М
Ш
с р а
а
3 (
Л
6
3 4-р а с м
тилгандек осилган. Таёқча тинч ҳолатда бўлганида шарчалар 
осилган ип тик ҳолатда бўлади (ипларнинг тик ҳолати узук чизиқлар 
билан кўрсатилган) ва ҳар бир шарчанинг оғирлик кучи ипнинг 
таранглик кучи билан мувозанатлашади. Энди таёқчани унга тик 
йўналган ва унинг ўртасидан ўтувчи 2 ўқи атрофида бирор со бурчак 
тезлик билан айланма ҳаракатга келтирайлик. 'Габиийки, таёқча 
билан шарча.^ар ҳам 2 ўқи атрофида айланма ҳаракатга келади ва 
натижада шарчалар улар осилган ип билан бирор бурчакка оғади. 
Айланиш жараёнида ҳар бир шарча радиуси Р бўлган айлана бўйлаб 
ҳаракат килади.
Инерциал саноқ тизимида (масалан, курилма ёнидаги кузатувчи 
назарича) ҳар бир шарча Р радиусли айлана бўйича ҳаракатлана- 
япти ва у 2 ўқи атрофида
га тенг марказга интилма тезланиш билан айланаяпти (бу формулада 
у = о>Р эканлиги кўзда тутилди), бинобарин, шарчага
бўлган марказга интилма куч таъсир этаяпти (бу куч шарчанинг 
четланиши йўналишига нисбатан қарама-карши йўналгани учун 
манфий ишора кўйилади). 3.4, б-расмдан кўриниб турибдики, бу куч 
ипнинг таранглик кучи Т билан шарчанинг оғирлик кучи Р 
нинг 
тенг таъсир этувчисидир:
Четланиш бурчаги Т ва Р кучлар билан куйидагича боғланган 
(3.4,6- расм):
(3.17)
Ғ = — пиа2Р
(3.18)
Ғ = Р + Т .
62
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

яъни шарчаларнинг оғиш бурчаги бурчак тезлигининг ва уларнинг 
айланиш радиусининг ортиши билан ортиб боради.
Айланувчи қурилма билан боғланган ноинерциал санок тизимида 
(тизим билан бирга айланаётган кузатувчи назарича) шарчаларга 
кандайдир куч таъсир этаяпти ва бу куч таъсирида улар а бурчакка 
четланаяпти. Таъсир этаётган куч айланиш ўкидан радиус бўйлаб 
ташқарига йўналганлиги туфайли у м а р к а з д а н қ о ч м а и н е р -
ц и я к у ч и дейилади.
Марказдан қочма инерция кучи (Ғ„к) сон жиҳатдан марказга 
интилма (Ғ) кучга тенг бўлиб, йўналиши жиҳатдан унга қарама- 
каршидир (3.4, б-расм):
Ғ„к = пио2Ғ. 
(3.19)
. Шундай қилиб, айланувчи саноқ тизимидаги жисмга таъсир 
этадиган марказдан қочма инерция кучи жисмнинг массасига, 
айланаётган қурилманинг бурчак тезлигининг квадратига ва айла- 
ниш радиусига мутаносибдир. Марказдан кочма инерция кучлари 
фақат ноинерциал саноқ тизимларидагина мавжуддир. Инерциал 
саноқ тизимларида эса бундай кучлар йўқ.
Эгри чизиқли траектория бўйлаб ҳаракатланаётган тизимдаги 
жисмга ҳамма вақт марказдан қочма инерция кучи таъсир этади. 
Масалан, бирор тезлик билан ҳаракатланаётган автобус ёки бошқа 
нақлиёт (транспорт) воситаларидаги йўловчилар бурилиш жойлари- 
да уларга қандайдир куч таъсир этаётганини ҳис этадилар ва бу куч 
таъсири остида улар бурилишга нисбатан ташқари томонга огадилар. 
Кўргазмали учишларда учувчилар уфққа (горизонтга) нисбатан тик 
жойлашган айлана шаклидаги траектория буйлаб учганларида 
уларга марказдан кочма инерция кучи таъсир этади ва бу куч 
туфайли улар айлана шаклидаги траекториянинг энг юқори 
нуқтасида ўтирган жойдан пастга томон тушиб кетмайдилар 
(траекгориянинг энг юқори нуқтасида учувчи- 
нингбошипаст (Ер) томонда бўлади). Фазовий 
кемалар ва Ернинг сунъий йўлдошлари Ер 
атрофида айланага якин траектория бўйлаб 
ҳаракатланадилар. Фазовий кемаларнинг ҳара- 
кат тезликларида фазогирларнинг оғирлик кучи 
марказдан қочма инерция кучи билан тенглаша- 
ди ва улар «вазнсизлик» ҳолатида бўладилар.
Марказдан қочма инерция кучларига доир 
бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин.
Биз яшаб турган Ер ҳам айланувчи саноқ 
тизимидир; у бир кеча-кундуз давомида ўз ўқи 
атрофида 360° бурчакка бурилади. Ер сиртида 
турган ҳар бир жисм Ер билан бирга айланма 
ҳаракатда қатнашади. Ернинг ўз ўқи атрофида 
айланишини назарда тутсак, уни ноинерциал 
саноқ тизими деб қаралади ва унинг сиртидаги 
жисмларга 3.5-расмда кўрсатилгандек марказ- 
дан қочма инерция кучи таъсир этади (инер-
63
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ция кучлари жисмларга таъсир этувчи ташки кучларга нисбатан 
ҳисобга олмаслик даражада кичик бўлган ҳодлардагина Ер билан 
боғланган саноқ тизимини инерциал саноқ тизими^деб қараш 
мумкин). Натижада бизнинг тарозиларимиз расмдаги Р0 
оғирлик
кучи ўрнига Рф оғирлик кучини кўрсатади. Ернинг ўз ўки атрофида 
айланиши билан боғлиқ бўлган марказдан қочма инерция кучи 
(Ғмк) билан ф кенгликдаги жисмнинг оғирлик кучи (Рф) нинг век-
тор йиғиндиси Р0 векторга тенг (3.5-расм):