Физика курси I

Импульснинг сақланиш қонуни табиатнинг асосий қонунларидан 
биридир. Ҳаракатдаги жисм массасининг унинг тезлигига кўпайтма- 
си (р = тд) ни юқорида (
2
.
2
-§ да) биз жисм импульси деб атаган 
эдик. Ньютоннинг биринчи қонунига асосан, тўғри чизиқли текис 
ҳаракатдаги жисмга бошқа жисмлар (ташқи куч) таъсир этмаса, 
у ўзининг Тўғри чизиқли ҳаракатини давом эттиради, яъни унинг 
тезлигининг сон қиймати ва йўналиши ўзгармайди. Бинобарин, 
жисмга ташқи куч таъсир килмаса, унинг импульси ўзгармайди 
(сакланади). Бу хулоса битта жисм учун импульснинг сақланиш 
конунини ифодалайди.
Импульснинг сакланиш қонуни жисмлар тизими учун муҳим 
аҳамият касб этади. Жисмлар (ёки моддий нуқталар) тизими ёки 
соддагина «тизим» деганда ўзаро таъсирлашувчи бир нечта жисмлар 
тўпламини тушунамиз. Тизимга ташқи кучлар таъсир этмаса, бундай 
тизим б е р к т и з и м дейилади. Қуёш тизими жуда катта аниклик 
билан берк тизим бўла олади. Бйз яшаб турган табиий шароитларда 
эса берк тизимлар мавжуд эмас, чунки Ер сиртидаги ҳар қандай 
тизимга ҳеч бўлмаганда Ернинг тортиш кучи таъсир этади. Лекин 
тизимдаги жисмларнинг таъсир кучларига нисбатан ташқи кучлар 
ҳисобга олинмаса ёки ҳисобга атинмаслик даражасида кичик бўлса, 
бундай тизимни берк тизим деб қараш мумкин. Тизимдаги 
жисмларнинг ўзаро таъсир кучларини ички кучлар дейилади.
Тизим учун импульснинг сақланиш қонуни Ньютоннинг иккинчи 
ҳамда учинчи қонунларига асосланади ва бу ҳақдаги мулоҳазалари- 
миз инерциал саноқ тизимига нисбатан олиб борилади. Дастлаб п та 
жисмдан иборат берк тизимни олиб қарайлик. Тизим берк бўлганлиги 
туфайли унга таъсир этувчи ташқи кучларнинг тенг таъсир этувчиси 
нолга тенг, яъни тизимда фақат ички кучларгина мавжуд. Тизимдаги 
п та жисмнинг ҳар бирининг импульсини р |, р2, ••• , Рп деб белгиласак, 
тизим импульси
Р =  2 Р,= 2 т,д,
I 
I
тарзида ифодаланади ((2.4) ифодага қ.); бу ерда р, = т,д, — I- 
жисмнинг импульси. Берк тизимдаги ҳар бир жисм учун Ньютоннинг 
иккинчи қонунини қуйидагича ёзамиз:
— (т^ц,) 
= / Г|2
+ Е,
з
+ ... + Ғ|„,
~ ( т 2д2) = Е 2| + Е
23
+ ... + Ғ2,„
<
(4.1)
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бунда Ғ|2— биринчи жисмга иккинчи^жисм томонидан таъсир этувчи 
КуЧ> 
7
^
21
— иккипчи жисмга биринчи жисм томонидан таъсир этувчи 
куч ва ҳоказо. Равшанки, тизимдаги ҳамма жисмлар ўзаро 
таъсирлашадилар. Умумий ҳолда (4.1) ифодани
А