Fazoviy tahlilni tamiynlovchi jarayonlar Reja

Kontur gorizontallar bu bir xil qiymatdagi nuqtalarni birlashtiruvchi chiziqlardir. YA’ni, agar nuqtalar bir xil balandlikda bo‘lsa va bu nuqtalar gorizontallar yordamida birlashtirilsa, gorizontallarning joylashuvi balandlikning qay tarzda o‘zgarishini ko‘rsatadi. Gorizontallar bir xil balandlikdagi yuzalarni topishda juda qulaydir. Bundan tashqari, bu gorizontallar orqali relefning joylashuvi va er yuzasidagi qiyaliklarning tarqalishini ko‘rish mumkin. GATda er yuzasi sathini tahlil qilishda maxsus dasturlar avtomatik ravishda bir xil qiymatdagi qiyaliklarni birlashtiradi. Biz bunday operatsiyani bevosita dasturga kiritib qo‘yib ishlatishimiz yoki GAT dasturidagi buyruqlar tablosi (panel)dan tanlab kiritishimiz mumkin. Bu operatsiya yordamida vektor chiziqlar hosil bo‘ladi.
Qiyalik har bir katakdan olingan qiymatning qo‘shni katakchaga nisbatan maksimal o‘zgarish darajasining koeffitsientini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, agar masofa bo‘yicha olib boriladigan bo‘lsa, masofa o‘zgarishi bilan er yuzasining o‘zgarishini foiz hisobida ko‘rsatishi ham qiyalikka kiradi (4.28-rasm).

4.28-rasm. Qiyalik darajasi va foizini hisoblash (Manba: Bxatta, 2008)

SHu erga qo‘yish kerak bo‘lgan qiyalik qiymati qancha kichkina bo‘lsa, er yuzasi shunchalik tekis bo‘ladi yoki aksincha. Agar qiyalik bizga foiz hisobida ko‘rsatilgan bo‘lsa, 2 metr ko‘tarilganda masofa 100 metr bo‘lsa, u holda quyidagi formula orqali topiladi:

bu erda Q – qiyalik, % da; a – balandlik yoki ko‘tarilish, metrda; b – gorizontal yoki masofa, metrda.
Demak, bunday parametrli qiyalikning foizi 2 ga teng bo‘ladi. Qiyalikni bu tarzda hisoblash va tahlil qilish GATda modellashtirish jarayonida juda muhim- dir. Bunday qiyalik tahlilidan keyin bizga qiyaligi katta yoki kichik bo‘lgan yuzalar yanada aniqroq ko‘rinishda va foydalanuvchilarga qiyaligi yuqori bo‘lgan tog‘li zonalarni ko‘rsatib, xavfning oldini olishimiz mumkin bo‘ladi (4.29-rasm). Ushbu rasmda er yuzasi tahlilidan keyin 3 xil qiyalik qiymatlari ko‘rsatilgan.

4.29-rasm. Qiyalik darajasini ko‘rsatuvchi rastr
(Manba: Bxatta 2008)


Aspekt bu suratdagi har bir katak qiymatining qo‘shni katakka nisbatan maksimum o‘zgarishini pastga qarab yo‘nalgan chiziqlar orqali ifodalanishini ko‘rsatadi. Geografiya fanida aspekt bu qiyalikning shimoldan soat mili yo‘nalishi bo‘yicha yo‘nalishini ko‘rsatadi. Aspekt tepalik va tog‘li hududlarda joyning releflari va undagi xususiyatlarni ko‘rsatishda muhim hisoblanadi (4.30- rasm).



4.30-rasm. Aspekt tahlili (Manba: Bxatta 2008) Tog‘lik qiyaligi (Hillshade) tahlili. Bu tahlil natijasida er sathining gipotetik (yo‘l qo‘yiladigan) yorug‘lik o‘lchami rastr formatning har bir kvadrat katakchasidan aks ettirilayotgan yorug‘lik hajmini o‘lchash orqali topiladi. Bu tahlil suratni yorug‘lik manbayiga qo‘yib, har bir katakchasining qo‘shni katakchaga nisbatan qiymatini hisoblash orqali amalga oshiriladi.

4.31-rasm. DEM modeli orqali hosil qilingan tog‘lik soyasi
(Manba: Bhatta, 2008)
Bu tahlil (4.31- rasm) er sathi tahlili yoki grafik tasvirlash uchun xizmat qiladi. Biz tog‘lik qiyaligini ham tahliliy, ham grafik tasvirlash maqsadlari uchun ishlatishimiz mumkin. Grafik jihatdan tog‘lik qiyaligi ma’lum bir joyning relef va qatlamlari qay tarzda joylashganligini ko‘rsatib beradi. Tahliliy jihatdan landshaftning kunning har xil vaqtlarida yorug‘lanishini quyosh nuri burchagini pasaytirish yoki ko‘paytirish orqali aniqlashimiz mumkin.