9-mashq.
1. Mis sterjendan 0,5s davomida zichligi 9A/mm
2
bo`lgan tok o`tganda uning
temperaturasi
qanday
o`zgaradi?
Misning
solishtirma
qarshiligi
1,7·10
–8
Ω·m , zichligi 8900kg/m
3
, solishtirma issiqlik sig`imi
380J/(kg K) (9.1-rqsm.) (Javobi: 0,20
o
C).
1.B-n:
formula
𝑡 = 0,5𝑠
𝑚 = 𝜌𝑉; 𝑚 = 𝜌𝑆𝑙 ; 𝐼 = 𝑗𝑆 ; 𝑅 = 𝜌
𝑙
𝑆
𝑗 = 9
𝐴
𝑚𝑚
2
= 9 · 10
6 𝐴
𝑚
2
Issiqlik miqdori formulasi:
𝑄
1
= 𝑐𝑚∆𝑡
𝜌
𝑠
= 1,7 · 10
−8
Ωm
𝑄
1
= 𝑐𝑚∆𝑡 = 𝑐𝜌𝑉∆𝑡 = 𝑐𝜌𝑆𝑙∆𝑡 ;
𝑄
1
= 𝑐𝜌𝑆𝑙∆𝑡
𝜌 = 8900
𝑘𝑔
𝑚
3
Joul-Lens formulasi:
𝑄
2
= 𝐼
2
𝑅𝑡
𝑐 = 380
𝐽
𝑘𝑔∙𝐾
𝑄
2
= 𝐼
2
𝑅𝑡 =
𝑗
2
𝑆
2
𝜌
𝑠
𝑙𝑡
𝑆
= 𝑗
2
𝑆𝜌
𝑠
𝑙𝑡 ;
𝑄
2
= 𝑗
2
𝑆𝜌
𝑠
𝑙𝑡
𝑄
1
= 𝑄
2
;
𝑐𝜌𝑆𝑙∆𝑡 = 𝑗
2
𝑆𝜌
𝑠
𝑙𝑡 ; 𝑐𝜌∆𝑡 = 𝑗
2
𝜌
𝑠
𝑡
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: ∆𝑡−?
∆𝑡 =
𝑗
2
𝜌
𝑠
𝑡
𝑐𝜌
Yechish
∆𝑡 =
(9·10
6 𝐴
𝑚2
)
2
∙1,7·10
−8
Ωm ∙0,5𝑠
380
𝐽
𝑘𝑔∙𝐾
∙8900
𝑘𝑔
𝑚3
= 0,20𝐾
javob:
∆𝑡 = 0,20𝐾
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
96
2. Niobiydan yasalgan spiral 100
o
C ga qizdirilsa uning solishtirma qarshiligi
necha marta o`zgaradi? Niobiy uchun α = 0,003K
–1
(Javobi: 1,3 marta ortadi).
2.B-n:
formula
𝑡
1
= 0℃
0℃
dagi Niobiy uchun solishtirma qarshilik formulasi
𝑡
2
= 100℃
𝜌
1
= 𝜌
0
(1 + 𝛼𝑡
1
)
𝛼 = 0,003𝐾
−1
100℃
dagi Niobiy uchun solishtirma qarshilik formulasi
𝜌
2
= 𝜌
0
(1 + 𝛼𝑡
2
)
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘:
𝜌
2
𝜌
1
=
𝜌
0
(1 + 𝛼𝑡
2
)
𝜌
0
(1 + 𝛼𝑡
1
)
=
(1 + 𝛼𝑡
2
)
(1 + 𝛼𝑡
1
)
;
𝜌
2
𝜌
1
=
(1 + 𝛼𝑡
2
)
(1 + 𝛼𝑡
1
)
𝑛 =
𝜌
2
𝜌
1
−?
yechish
𝑛 =
𝜌
2
𝜌
1
=
1+0,003𝐾
−1
∙100℃
1+0,003𝐾
−1
∙ 0℃
= 1,3
; javob:
𝑛 =
𝜌
2
𝜌
1
= 1,3
narta.
3. Nikelin simning 20
o
C dagi qarshiligi 20 Ω ga teng edi. Uni 120
o
C gacha
qizdirilsa, qarshiligi nimaga teng bo`ladi? Nikelin uchun α = 0,0001 K
–1
.
3.B-n:
formula
𝑡
1
= 20℃
𝑅 = 𝑅
0
(1 + 𝛼∆𝑡)
∆𝑡 = 𝑡
2
− 𝑡
1
𝑅
0
= 20Ω
yechish
t
2
= 120℃
𝑇
1
= (273 + 20)K = 293K ; 𝑇
1
= (273 + 120)K = 393K
α = 0,0001K
−1
∆𝑡 = 393K − 293K = 100K
𝑅 = 20Ω ∙ (1 + 0,0001K
−1
∙ 100K) = 20,2Ω
topish k: R−?
javob:
𝑅 = 20,2Ω
4. Vakuumli diodda elektron anodga 8Mm/s tezlik bilan yetib boradi. Anod
kuchlanishini toping (Javobi: 180 V).
4.B-n:
formula
𝜗 = 8
𝑀𝑚
𝑠
= 8 ∙ 10
6 𝑚
𝑠
𝐸
𝑘
= 𝑒𝑈 ;
𝑚
𝑒
∙ 𝜗
2
2
= 𝑒𝑈 ;
𝑈 =
𝑚
𝑒
∙ 𝜗
2
2∙𝑒
𝑒 = 1,6 ∙ 10
−19
𝐶
yechish
𝑚
𝑒
= 9,1 ∙ 10
−31
𝑘𝑔
𝑈 =
9,1∙10
−31
𝑘𝑔 ∙ (8∙10
6𝑚
𝑠
)
2
2∙ 1,6∙10
−19
𝐶
= 182𝑉
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑈−?
javob:
𝑈 = 182𝑉
5. Vakuumli diodda anoddagi maksimal tok kuchi 50mA ga teng bo`ldi.
Katoddan har sekundda nechta elektron uchib chiqmoqda? (Javobi:3,1 · 10
17
).
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
97
5.B-n:
formula
𝐼
𝑚𝑎𝑥
= 50𝑚𝐴 = 50 ∙ 10
−3
𝐴
𝐼
𝑚𝑎𝑥
=
𝑞
∆𝑡
; 𝑞 = 𝐼
𝑚𝑎𝑥
∙ ∆𝑡 ;
𝑛 =
𝐼
𝑚𝑎𝑥
∙∆𝑡
𝑒
∆𝑡 = 1𝑠
yechish
𝑒 = 1,6 ∙ 10
−19
𝐶
𝑛 =
50∙10
−3
𝐴 ∙1𝑠
1,6∙10
−19
𝐶
= 3,1 ∙ 10
17
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑛−?
javob:
𝑛 = 3,1 ∙ 10
17
6. Yarimo`tkazgichlarda musbat ion bilan kovak orasida farq bormi?
Yechish:
Ion
– elektroni ortiqcha yoki elektroni yetishmaydigan atom.
Kovakli o`tkazuvchanlik.
Kovalent bog`lanishda qatnashgan elektron chiqib
ketgan joyda
kovak
hosil bo`ladi. Neytral atomdan manfiy zaryadli elektron
chiqib ketgan joy musbat zaryadga ega bo`ladi. Demak Ion musbat ham,
manfiy ham bo`ladi. Kovak esa faqat musbat bo`ladi.
7. Nima sababdan tashqi sharoitlar o`zgarmagani holda elektron-kovak jufti
to`xtovsiz hosil bo`lib tursada, yarim o`tkazgichda erkin zaryad tashuvchilar
soni o`zgarmaydi.
8. Germaniyga fosfor, rux, kaliy kiritilsa, qanday turdagi o`tkazuvchanlik
hosil bo`ladi?
Javob:
1.To`rt valentlik germaniy moddasiga besh valentlik fosfor kiritilsa, ikkala
moddalarning torttadan elektronlari kovalennt bog`lanib fosfor moddasining
beshinchi elektroni erkin elektronga aylanib donor aralashma hosil qiladi va
n- tipdagi
yarim o`tkazgichga aylanadi.
2. To`rt valentlik germaniy moddasiga ikki valentlik rux moddasi
aralashtirilsa, ikkala moddalarning ikkitdan elektronlari kovalent bog`lanib
germaniyning ikkita elektroni erkin elektronlarga aylanadi. Natijada akseptor
aralashma hosil bo`ladi.
P-tipdagi
yarim o`tkazgich.
3. To`rt valentlik germaniy moddasiga birinchi guruxda joylashgan kaliy
maoddasi aralashtirib bo`lmaydi. Chunki D.I. Mendeleyevning kimyoviy
elementlar davriy sistemasi jadvalidagi faqat III , IV va V guruhdan aralashma
sifatida ishlatsa bo`ladi.
9. Nima sababdan bir xil kuchlanishda to`g`ri p–n o`tishdagi tok, teskari
o`tishdagi tokka nisbatan ancha katta bo`ladi?
javob: Bir xil kuchlanishda to`g`ri p–n o`tishdagi tok katta bo`ladi chunki
yarim o`tkazgichli bir tomonga tokni yaxshi o`tkazadi teskari ulanganda tokni
yomon o`tkazadi.
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
98
10. Termistor (qarshiligi temperaturaga qarab o`zgaradigan yarim o`kazgichli
asbob) uchiga ketma-ket holda 1 kΩ li qarshilik ulanib, unga 20 V kuchlanish
berildi. Xona temperaturasida zanjirdagi tok kuchi 5 mA edi. Termistorni issiq
suvga tushirilganda undan o`tuvchi tok kuchi 10mA bo`lib qoldi. Termistor
qarshiligi necha marta kamaygan? 10.1-rasm.(Javobi: 3 marta).
10.B-n:
𝑅
1
= 1𝑘Ω
𝑈 = 20𝑉
𝐼
1
= 5𝑚𝐴
𝐼
2
= 10𝑚𝐴
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘:
𝑛 =
𝑅
𝑇1
𝑅
𝑇2
−?
Yechish:
𝑅
1
= 1𝑘Ω = 1000Ω ; 𝐼
1
= 5𝑚𝐴 = 0,005𝐴 ; 𝐼
2
= 10𝑚𝐴 = 0,01𝐴
10.1-rasm a) AB niqtalardagi kuchlanish 20V, termistorning havodagi
qarshiligi R
T1
ni topib olamiz. Qarshiliklar ketma-ket ulangan:
𝐼 = 𝐼
1
= 𝐼
2
; 𝑈 = 𝑈
1
+ 𝑈
2
; 𝑈 = 𝐼
1
𝑅
𝑇1
+ 𝐼
1
𝑅
1
;
𝑅
𝑇1
=
𝑈−𝐼
1
𝑅
1
𝐼
1
10.1-rasm b) AB niqtalardagi kuchlanish 20V, termistorning suvdagi
qarshiligi R
T2
ni topib olamiz. Qarshiliklar ketma-ket ulangan:
𝐼 = 𝐼
1
= 𝐼
2
; 𝑈 = 𝑈
1
+ 𝑈
2
; 𝑈 = 𝐼
2
𝑅
𝑇2
+ 𝐼
2
𝑅
1
;
𝑅
𝑇2
=
𝑈−𝐼
2
𝑅
1
𝐼
2
;
𝑛 =
𝑅
𝑇1
𝑅
𝑇2
𝑅
𝑇1
=
20𝑉−0,005𝐴∙1000Ω
0,005𝐴
= 3000Ω
;
𝑅
𝑇2
=
20𝑉−0,01𝐴∙1000Ω
0,01𝐴
= 1000Ω
𝑛 =
3000Ω
1000Ω
= 3
; javob:
𝑛 = 3 𝑚𝑎𝑟𝑡𝑎
IX bobni yakunlash yuzasidan test savollari
1. Gapni to`ldiring. Metallarning qizishi tufayli ulardan elektron uchib
chiqish hodisasiga ... deyiladi.
A) ... termoelektron emissiya...;
2. Vakuumda elektr tokining tabiati nimadan iborat?
A) elektronlar oqimining bir tomonga harakatidan;
3. Donor aralashmali yarimo`tkazgichlar qanday turdagi o`tkazuvchanlikka
ega?
B) asosan teshikli o`tkazuvchanlikka;
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
99
4. Toza yarimo`tkazgichdan elektronlarning tartibli harakati tufayli 1 mA tok
o`tmoqda. Yarimo`tkazgichdan o`tayotgan to`la tok kuchi nimaga teng?
A) 1mA;
5. Gapni davom ettiring. “Temperatura ortishi bilan yarimo `tkazgichning
qarshiligi...”
C) ... kamayadi;
6. Yarimo`tkazgichda teshik va elektron uchrashganda nima hosil bo`ladi?
B) neytral atom;
7. Aralashmali o`tkazuvchanlik qanday zarralarning harakati bilan
bog`langan?
D) turli miqdordagi erkin elektronlar yoki kovaklar.
8. “To`g`ri p–n o`tishda yarimo`tkazgichdagi berkituvchi qatlam ...” Gapni
davom ettiring.
B) ... torayadi;
9. Kovalent bog`lanishda nechta elektron qatnashadi?
B) 2 ta;
10. n–p–n turdagi tranzistor bazasiga emitterga nisbatan qanday
ishoradagi potensial berilganda tranzistordan tok o`tadi?
A) musbat;
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
100
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Fizika: Mexanika. 10 kl.: Ucheb. dlya uglublennogo izucheniya fiziki/
M.M.Balashov i dr.; pod red. G.Ya. Myakisheva. – 5-ye izd.stereotip. – M.:
“Drofaˮ, 2002. – 496 s.: il.
2. Fizika: Elektrodinamika. 10 – 11 kl.: Ucheb. dlya uglublennogo
izucheniya fiziki/ G.Ya. Myakishev, A.Z. Sinyakov, B. A. Slobodskova. – 4-
ye izd. stereotip. – M.: “Drofaˮ, 2002. – 480 s.: il.
3. Fizika. 10 kl.: Ucheb.dlya obщeobrazovat. ucheb.zavedeniy. – 4-ye izd.
stereotip. – M.: “Drofaˮ, 2001. – 416 s.: il.
4. N.Sh. Turdiev. Fizika. Fizika fani chuqur o‘rganiladigan umumta’lim
maktab larining 7-sinfi uchun darslik. – T.: Gafur G‘ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2016.
5. N.Sh. Turdiyev. Fizika. Umumta’lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik.
– T.: “Turon Iqbolˮ, 2006.
6. O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. – T.: “O‘zbekiston Milliy
ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2004.
7. Fizika. Ensiklopediya/ pod. red. Yu.V. Proxorova. – M.: Bolshaya
Rossiyskaya ensiklopediya, 2003. – 944 s.
8. A. No‘monxojayev va b. Fizika 1. – T.: “O‘qituvchiˮ.– 2002. – 400 b.
9. A. No‘monxo‘jayev va b. Fizika II. – T.: “O‘qituvchiˮ– 2003. – 414 b.
10. A. No‘monxo‘jayev va b. Fizika III. – T.: “O‘qituvchiˮ– 2001. – 352 b.
11. K.A. Tursunmetov, A.M. Xudoyberganov. Fizikadan praktikum. – T.:
“O‘qituvchiˮ 2003.
12. K.A. Tursunmetov va b. Fizikadan masalalar to‘plami. – T.: “O‘qituvchiˮ
2004.
13. K.A. Tursunmetov va b. Fizika. Ma’lumotnoma. – T.: “O‘zbekistonˮ.
2016. – 202 b.
14. K. Suyarov, Sh. Usmonov, J. Usarov. Fizika (Mexanika). 1-kitob.
O‘qituvchiga yordam-
chi qo‘llanma: T.: “Yangi nashr” nashriyoti, – 2010.
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
101
MUNDARIJA
I bob. MEXANIKA.........................................................................................
II bob. DINAMIKA ........................................................................................
III bob. MEXANIKADA SAQLANISH QONUNLARI ..............................
IV bob. STATIKA VA GIDRODINAMIKA.................................................
V bob. MEXANIK TEBRANISHLAR VA TO`LQINLAR ........................
VI bob. TERMODINAMIKA ASOSLARI .................................................
VII bob. ELEKTRODINAMIKA.................................................................
VIII bob. O`ZGARMAS TOK QONUNLARI ...............................................
IX bob. TURLI MUHITLARDA ELEKTR TOKI .........................................
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .......................................................
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
102
Do'stlaringiz bilan baham: |