I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
89
8-mashq
1. Batareyaning EYuK 1,55 V. Uni qarshiligi 3 Ω bo`lgan tashqi qarshilikka
ulanganda batareya qisqichlaridagi kuchlanish 0,95 V ga teng bo`ldi.
Batareyaning ichki qarshiligi nimaga teng?
1.B-n:
formula
ℰ = 1,55𝑉
𝐼 =
𝑈
𝑅
; 𝐼 =
ℰ
𝑅+𝑟
; 𝑟 =
ℰ
𝐼
− 𝑅 ; 𝑟 =
ℰ𝑅−𝑈𝑅
𝑈
;
𝑟 =
𝑅(ℰ−𝑈)
𝑈
𝑅 = 3Ω
yechish
𝑈 = 0,95𝑉
𝑟 =
3Ω(1,55𝑉−0,95𝑉)
0,95𝑉
= 1,89Ω ≈ 2Ω
Javob:
𝑟 ≈ 2Ω
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑟−?
2. EYuK 30 V bo`lgan batareya ulangan tok zanjiridagi tok kuchi 3 A ga teng.
Batareya qisqichlaridagi kuchlanish 18 V. Batareyaning ichki qarshiligini va
tashqi zanjir qarshiligini toping.
2.B-n:
Formula
ℰ = 30𝑉
𝑈 = 𝐼𝑅 ; 𝐼 =
ℰ
𝑅+𝑟
; 𝑟 =
ℰ
𝐼
− 𝑅 =
ℰ−𝐼𝑅
𝐼
;
𝑅 =
𝑈
𝐼
;
𝑟 =
ℰ−𝑈
𝐼
𝐼 = 3𝐴
yechish
𝑈 = 18𝑉
𝑅 =
18𝑉
3𝐴
= 6Ω ; 𝑟 =
30𝑉−18𝑉
3𝐴
4Ω
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘:
javob:
𝑅 = 6Ω ; 𝑟 = 4Ω
𝑅−? ; 𝑟−?
3. Elektr toki manbayini 5 Ω li qarshilikka ulanganda zanjirdagi tok kuchi 5 A
ga, 2 Ω li qarshilikka ulanganda zanjirdagi tok kuchi 8 A ga teng bo`ldi.
Manbaning ichki qarshiligini va EYuK ni toping
3.B-n:
formula
𝑅
1
= 5Ω
𝐼 =
ℰ
𝑅+𝑟
;
ℰ = 𝐼
1
(𝑅
1
+ 𝑟) ; ℰ = 𝐼
2
(𝑅
2
+ 𝑟)
𝐼
1
= 5𝐴
𝐼
1
(𝑅
1
+ 𝑟) = 𝐼
2
(𝑅
2
+ 𝑟) ; 𝐼
1
𝑅
1
+ 𝐼
1
𝑟 = 𝐼
2
𝑅
2
+ 𝐼
2
𝑟
𝑅
2
= 2Ω
𝐼
1
𝑅
1
− 𝐼
2
𝑅
2
= 𝐼
2
𝑟 − 𝐼
1
𝑟 ; 𝐼
1
𝑅
1
− 𝐼
2
𝑅
2
= (𝐼
2
− 𝐼
1
)𝑟
𝐼
2
= 8𝐴
𝑟 =
𝐼
1
𝑅
1
−𝐼
2
𝑅
2
𝐼
2
−𝐼
1
yechish
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘:
𝑟 =
5𝐴∙5Ω−8𝐴∙2Ω
8𝐴−5𝐴
= 3Ω ; ℰ = 5𝐴 ∙ ( 5Ω + 3Ω) = 40𝑉
𝑟−? ; ℰ−?
ℰ = 8𝐴 ∙ ( 2Ω + 3Ω) = 40𝑉
; Javob:
𝑟 = 3Ω ; ℰ = 40𝑉
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
90
4. Tok manbayi elementining EYuK 1,5 V. Qisqa tutashuv toki 30 A.
Elementning ichki qarshiligi nimaga teng? Agar elementni qarshiligi 1 Ω
bo`lgan g`altakka ulansa, element qutblaridagi kuchlanish qanchaga teng
bo`ladi?
4.B-n:
formula
ℰ = 1,5𝑉
𝐼 =
ℰ
𝑅+𝑟
; 𝑅 = 0 ; 𝐼 =
ℰ
𝑟
;
𝑟 =
ℰ
𝐼
;
𝑈 = 𝐼𝑅
𝐼 = 30𝐴
yechish
𝑅 = 1Ω
𝑟 =
1,5𝑉
30𝐴
= 0,05Ω ; 𝑈 = 30𝐴 ∙ 1Ω = 30𝑉
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑟−? ; 𝑈−?
javob:
𝑟 = 0,05Ω ; 𝑈 = 30𝑉
5. Agar batareyaga ulangan tashqi qarshilik n marta ortganda, qarshilikdagi
kuchlanish U
1
dan U
2
ga ortsa, batareyaning EYuK nimaga teng?
5.B-n:
yechish
𝑅
1
ℰ = 𝐼(𝑅 + 𝑟) ; ℰ =
𝑈
1
𝐼
1
(𝑅
1
+ 𝑟) ; ℰ = 𝑈
1
+
𝑈
1
𝑟
𝑅
1
;
𝑅
2
= 𝑛𝑅
2
ℰ − 𝑈
1
=
𝑈
1
𝑟
𝑅
1
; 𝑟 =
(ℰ−𝑈
1
)𝑅
1
𝑈
1
; ℰ =
𝑈
2
𝑅
2
(𝑅
2
+ 𝑟)
𝑈
1
= 𝑈
2
ℰ =
𝑈
2
𝑛𝑅
1
(𝑛𝑅
1
+
(ℰ−𝑈
1
)𝑅
1
𝑈
1
) =
𝑈
2
𝑛𝑅
1
∙ 𝑛𝑅
1
+
𝑈
2
𝑛𝑅
1
∙
(ℰ−𝑈
1
)𝑅
1
𝑈
1
=
= 𝑈
2
+
𝑈
2
𝑛𝑈
1
∙ (ℰ − 𝑈
1
) = 𝑈
2
+
𝑈
2
𝑛𝑈
1
∙ ℰ −
𝑈
2
𝑛𝑈
1
∙ 𝑈
1
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: ℰ−?
ℰ = 𝑈
2
+
𝑈
2
𝑛𝑈
1
∙ ℰ −
𝑈
2
𝑛
; ℰ − ℰ
𝑈
2
𝑛𝑈
1
= 𝑈
2
−
𝑈
2
𝑛
ℰ (1 −
𝑈
2
𝑛𝑈
1
) =
𝑛𝑈
2
−𝑈
2
𝑛
; ℰ =
𝑈
2
(𝑛−1)
𝑛
∶ (1 −
𝑈
2
𝑛𝑈
1
) =
𝑈
2
(𝑛−1)
𝑛
∙
𝑛𝑈
1
𝑛𝑈
1
−𝑈
2
ℰ =
𝑈
2
𝑈
1
(𝑛−1)
𝑛𝑈
1
−𝑈
2
; javob:
ℰ =
𝑈
2
𝑈
1
(𝑛−1)
𝑛𝑈
1
−𝑈
2
6. Qanday sharoitda batareya uchlaridagi kuchlanish uning EYuKdan katta
bo`lishi mumkin?
Javob: batareya uchlaridagi kuchlanish uning EYuKdan katta bo`lishi uchun,
batareya elementlarni ketma-ket qilib ulanadi.
7. EYuK
ℰ
1
va
ℰ
2
bo`lgan elementlar parallel ulangan. Agar ularning ichki
qarshiliklari teng bo`lsa, elementlar qisqichlaridagi potensiallar ayirmasini
toping.7.1-rasm.
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
91
7.B-n:
ℰ
1
ℰ
2
𝑟
1
= 𝑟
2
= 𝑟
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘:
𝑈 = (𝜑
1
− 𝜑
2
)−?
yechish
𝐼 =
ℰ
1
+𝑈
𝑟
1
; 𝐼 =
ℰ
2
+𝑈
𝑟
2
;
ℰ
1
+𝑈
𝑟
1
=
−ℰ
2
+𝑈
𝑟
2
;
𝑟
2
(ℰ
1
+ 𝑈 ) = 𝑟
1
(𝑈 − ℰ
2
)
𝑟
2
ℰ
1
+ 𝑟
2
𝑈 = 𝑟
1
𝑈 − 𝑟
1
ℰ
2
; 𝑈 =
𝑟
2
ℰ
1
− 𝑟
1
ℰ
2
𝑟
1
+ 𝑟
2
=
𝑟(ℰ
1
− ℰ
2
)
2𝑟
=
(ℰ
1
− ℰ
2
)
2
𝑈 = (𝜑
1
− 𝜑
2
) =
(ℰ
1
−ℰ
2
)
2
;
Javob:
𝑈 = (𝜑
1
− 𝜑
2
) =
(ℰ
1
−ℰ
2
)
2
8. EYuK 1,5 V va 2 V bo`lgan elementlar bir xil ishorali qutblari bilan
ulangan. Batareya klemmalariga ulangan voltmetr 1,7 V kuchlanishni
ko`rsatdi. Elementlar ichki qarshiliklari nisbatini toping (Javobi: r
1
/r
2
= 2/3).
8.1-rasm.
8.B-n:
formula
ℰ
1
= 1,5𝑉
𝑈 = 𝑈
1
= 𝑈
2
ℰ
2
= 2𝑉
{
𝑈
1
= ℰ
1
− 𝐼𝑟
1
𝑈
2
= ℰ
2
+ 𝐼𝑟
2
(1)
𝑈 = 1,7𝑉
{
𝐼𝑟
1
= ℰ
1
− 𝑈
1
(2)
𝐼𝑟
2
= 𝑈
2
− ℰ
2
(3)
(2) formulani (3) g hadna-had
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘:
𝑟
1
𝑟
2
−?
bo`lamiz :
𝑟
1
𝑟
2
=
ℰ
1
−𝑈
1
𝑈
2
−ℰ
2
;
yechish :
𝑟
1
𝑟
2
=
1,5𝑉−1,7𝑉
1,7𝑉−2𝑉
=
−0,2
−0,3
=
2
3
;
javob:
𝑟
1
𝑟
2
=
2
3
9. EYuK 1,3V va 2V bo`lgan elementlarning ichki qarshiliklari mos ravishda
0,1Ω va 0,25Ω ga teng. Ular parallel ulangan. Zanjirdagi tok kuchi va
elementlar qisqichlaridagi kuchlanish topilsin.
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
92
9.B-n:
formula
ℰ
1
= 1,3𝑉
{
𝑈
1
= ℰ
1
+ 𝐼𝑟
1
𝑈
2
= ℰ
2
− 𝐼𝑟
2
ℰ
2
= 2𝑉
𝑈 = 𝑈
1
= 𝑈
2
𝑟
1
= 0,1Ω
ℰ
1
+ 𝐼𝑟
1
= ℰ
2
− 𝐼𝑟
2
𝑟
2
= 0,25Ω
𝐼 =
ℰ
2
−ℰ
1
𝑟
1
+𝑟
2
yechish
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘:
𝐼 =
2𝑉−1,3𝑉
0,1Ω+0,25Ω
= 2𝐴
𝐼−? ; 𝑈−?
𝑈
1
= 1,3𝑉 + 2𝐴 ∙ 0,1Ω = 1,5𝑉
𝑈
2
= 2𝑉 − 2𝐴 ∙ 0,25Ω = 1,5𝑉
;javob:
𝐼 = 2𝐴 ; 𝑈 = 1,5𝑉
10. Voltmetrning to`rtta o`lchash chegarasi bor: 3, 15, 75, 150V. Asbobdan
o`tishi mumkin bo`lgan tok kuchi 0,8 mA. Agar voltmetrning ichki qarshiligi
1000 Ω bo`lsa, unga ulanadigan qo`shimcha qarshiliklar R
1
, R
2
, R
3
va R
4
larni
toping.(10.1-rasm.)
10.B-n:
𝐼 = 0,8𝑚𝐴
𝑟 = 1000Ω
𝑈
1
= 3𝑉
𝑈
2
= 15𝑉
𝑈
3
= 75𝑉
𝑈
4
= 150𝑉
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑅
1
−? ;
𝑅
2
−? ; 𝑅
3
−? ; 𝑅
4
−?
formula
Voltmetrga qo`shimcha qarshilik ulansa, tok kuchi
𝐼 =
𝑈
𝑅
𝑞
+𝑟
; 𝑅
𝑞
=
𝑈
𝐼
− 𝑟 ;
𝑅
𝑞
=
𝑈−𝐼𝑟
𝐼
𝑅
1
=
𝑈
1
−𝐼𝑟
𝐼
; 𝑅
2
=
𝑈
2
−𝐼𝑟
𝐼
; 𝑅
3
=
𝑈
3
−𝐼𝑟
𝐼
; 𝑅
4
=
𝑈
4
−𝐼𝑟
𝐼
𝐼 = 0,8𝑚𝐴 = 0,8 ∙ 10
−3
𝐴 ; 𝑟 = 1000Ω = 1 ∙ 10
3
Ω
yechish
𝑅
1
=
3𝑉−0,8∙10
−3
𝐴∙1∙10
3
Ω
0,8∙10
−3
𝐴
= 2,75 ∙ 10
3
Ω = 2,75𝑘Ω
𝑅
2
=
15𝑉−0,8∙10
−3
𝐴∙1∙10
3
Ω
0,8∙10
−3
𝐴
= 17,75 ∙ 10
3
Ω = 17,75𝑘Ω
𝑅
3
=
75𝑉−0,8∙10
−3
𝐴∙1∙10
3
Ω
0,8∙10
−3
𝐴
= 93,75 ∙ 10
3
Ω = 93,75𝑘Ω
𝑅
4
=
150𝑉−0,8∙10
−3
𝐴∙1∙10
3
Ω
0,8∙10
−3
𝐴
= 186,5 ∙ 10
3
Ω = 186,5𝑘Ω
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
93
11. Ichki qarshiligi 200 Ω bo`lgan galvanometr tok kuchi 100 mkA bo`lganda
butun shkalasiga buriladi. Unga qanday qarshilikni ketma-ket qilib ulansa,
voltmetr sifatida ishlab, 2 V kuchlanishgacha o`lchay oladi?
11.B-n:
formula
𝑟 = 200Ω
𝐼 =
ℰ
𝑅+𝑟
;
𝑅
𝑞
=
ℰ−𝐼𝑟
𝐼
𝐼 = 100𝑚𝑘𝐴 = 0,0001𝐴
𝑅
𝑞
=
2𝑉−0,0001𝐴 ∙200Ω
0,0001𝐴
= 19800Ω ≈ 20𝑘Ω
ℰ = 𝑈 = 2𝑉
javob:
𝑅
𝑞
≈ 20𝑘Ω
.
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑅
𝑞
−?
VIII bobni yakunlash yuzasidan test savollari
1. Tok manbayining elektr yurituvchi kuchi qanday birlikda ifodalanadi?
D) 1V.
2. Manbaning EYuK 12V. Manba ichida 50C zaryadni bir qutbdan
ikkinchisiga ko`chirishda chet kuchlar necha joul ish bajaradi?
2.B-n:
formula
ℰ = 12𝑉
ℰ =
𝐴
𝑡
𝑞
;
𝐴
𝑡
= ℰ𝑞
𝑞 = 50𝐶
yechish
𝐴
𝑡
= 12𝑉 ∙ 50𝐶 = 600𝐽
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝐴
𝑡
−?
javob:
𝐴
𝑡
= 600𝐽
;
D) 600J
3. Metallar elektr o`tkazuvchanligining klassik nazariyasini kim birinchi
bo`lib yaratgan?
A) Nemis sizigi P.Drude va golland fizigi X.Lorens;
4. Ampermetrga ulanadigan shunt qanday tanlanadi va ulanadi?
R
A
– ampermetr qarshiligi, r – shunt qarshiligi.
A) R
A
>r, parallel ulanadi.
5. Voltmetrga ulanadigan qo`shimcha qarshilik qanday tanlanadi va
ulanadi? R
v
– voltmetr qarshiligi, r – qo`shimcha qarshiligi.
C) Rv
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
94
6. Elektr zanjiri qarshiligi 4Ω bo`lgan rezistordan va EYuK 12V, ichki
qarshiligi 2Ω bo`lgan tok manbayidan tuzilgan. Rezistordagi kuchlanish
tushuvi necha volt? 6.1-rasm.
6.B-n:
formula
𝑅 = 4Ω
𝐼 =
ℰ
𝑅+𝑟
; 𝐼 =
𝑈
𝑅
ℰ = 12V
𝑈 =
ℰ𝑅
𝑅+𝑟
r = 2Ω
yechish
U =
12V∙ 4Ω
4Ω+2Ω
= 8V
topish k: U−?
javob:
U = 8V
;
A) 8;
7. Gapni to`ldiring. n ta elementni ... .. ulab, batareya tuzilganda umumiy
EYuk n marta......
A) ... ketma-ket ... ortadi;
8. n ta elementni...... ulab batareya tuzilganda umumiy EYuK ..., ichki
qarshiligi n marta...
C) ... parallel ... o`zgarmaydi ... ortadi;
9. Ichki qarshiligi 0,01 Ω bo`lgan tok manbayi qisqa tutashganda, tok kuchi
1000 A bo`ldi. Manba EYuKni toping (V).
9.B-n:
formula
𝑟 = 0,01Ω
𝐼 =
ℰ
𝑅+𝑟
;
ℰ = 𝐼𝑟
𝐼 = 1000𝐴
ℰ = 1000𝐴 ∙ 0,01Ω = 10𝑉
𝑅 = 0
javob:
ℰ = 10𝑉
;
A) 10;
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: ℰ−?
10. Ichki qarshiligi 2Ω bo`lgan batareyaga 50 Ω li tashqi qarshilik ulandi.
Agar batareyaning EYuK 12V bo`lsa, FIK (%) ni toping.
10.B-n:
formula
𝑟 = 2Ω
𝐼 =
ℰ
𝑅+𝑟
;
𝑈 =
ℰ𝑅
𝑅+𝑟
; 𝜂 =
𝑈
ℰ
∙ 100% ; 𝜂 =
𝑅
𝑅+𝑟
∙ 100%
𝑅 = 50Ω
yechish
ℰ = 12𝑉
𝜂 =
50Ω
50Ω+2Ω
∙ 100% = 96%
;
Javob:
𝜂 = 96% ;
C) 96;
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝜂−?
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
95
IX BOB. TURLI MUHITLARDA ELEKTR TOKI.
Masala yechish namunasi
1.Elektr lampochkasidagi volframdan yasalgan spiralning 20
o
C dagi qarshiligi
30 Ω ga teng. Lampochkani 220 V o`zgarmas tok manbayiga ulanganda
undan o`tuvchi tok kuchi 0,6 A ga teng bo`ldi. Lampaning yonishdagi spiral
temperaturasini aniqlang.
1.B-n: formula
𝑡 = 20℃
𝑅
1
= 𝑅
0
(1 + 𝛼∆𝑡) ;
𝑅 =
𝑈
𝐼
; 𝑅
0
=
𝑅
1
(1+𝛼∆𝑡)
; ∆𝑡 =
𝑅
1
−𝑅
0
𝑅
0
𝛼
𝑅
1
= 30Ω
yechish
𝑈 = 220𝑉
𝑅
0
=
30Ω
(1+0,005
1
℃
∙20℃)
= 27Ω
𝛼 = 0,005
1
℃
𝑅 =
220𝑉
0,6𝐴
= 366,7Ω ≈ 367Ω
𝐼 = 0,6𝐴
∆𝑡 =
367Ω−27Ω
27Ω ∙ 0,005
1
℃
= 2518℃
Javob:
∆𝑡 = 2518℃
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: ∆𝑡−?
Do'stlaringiz bilan baham: |