7-ma’ruza. Valentlik, uning tildagi mohiyati Tayanch tushunchalar

7-ma’ruza. Valentlik, uning tildagi mohiyati


Tayanch tushunchalar
Qolip, hosila, qolipning tarkibi, umumiylik, xususiylik, umumlashtirish, nosintaktik hodisa, qolipning shakliy tomoni, qolipning mazmuniy tomoni. Valentlik, tobe valentlik, hokim valentlik, imkoniyat, sintaktik aloqa, leksik valentlik, sintaktik valentlik, morfologik shakl valentligi, gap, so‘z birikmasi, lison, nutq, umumiylik, xususiylik
Reja
1.§. Lisoniy sintaktik qolip.
2.§. Valentlik haqida tushuncha.
3.§. Sintaktik aloqa.


1.§. Lisoniy sintaktik qolip. LSQni aniqlashda ham LSQga daxldor bo‘lmagan, bir qolipdan chiqqan nutqiy hosilalarning turli-tumanligini keltirib chiqarayotgan hodisalar LSQga bog‘liq bo‘lmagan nosintaktik hodisalar sifatida ahamiyatsiz deb qaraladi va e’tibordan soqit qilinadi. Masalan, Gulnoraning kitobi nutqiy hosilasining mohiyati, ya’ni LSQini aniqlamoqchi bo‘lsak, shu ko‘rinishdagi va turdagi so‘z birikmalarini tasavvurimizda to‘plab, saralaymiz. Shu usulda Muniraning daftari, Sitoraning ruchkasi kabi yuzlab nutqiy so‘z birikmalarida
[otatoqli → otturdosh = otdan anglashilgan pred./shaxsga tegishli narsa]
umumiyligini topgandek bo‘lamiz. Biroq mening kitobim, uning ruchkasi, bizning uyimiz, qizilning qizili, yashashning zavqi nutqiy birikmasini oldingi so‘z birikmalari bilan qiyoslash natijasida ularning farqli ekanligiga, qolipga solib ko‘rish natijasida unga joylashmayotganligiga amin bo‘lamiz. Zero, LSQning birinchi uzvi ot turkumiga mansub so‘z bo‘lishi kerak edi. Misollarda esa tobe uzvlar – olmosh. Shuningdek, LSQning ikkinchi uzvidagi egalik kategoriyasi III shaxs qo‘shimchasi haqida ham shunday deyish mumkin. Yuqorida qoliplarning umumiylik tabiatiga ega ekanligini, unda nutqiy hosilalarning umumiy, bir xil belgilari o‘rin olishini ta’kidlagan edik. Shuning uchun nutqiy hosilalardan farqlarni fikran chetlashtirib, umumiy belgilarni saqlab qolamiz. Кeltirilgan birinchi (tobe) a’zolardagi umumiylik va farqlarni quyidagicha beramiz (28-jadval):

Umumiylik	Farqlar
1.1.Erkak kishining ismi + qaratqich kelishigi	Halim oti +ning
1.2.Qiz bola ismi+qaratqich kelishigi	Munira oti+ning, Sitora oti+ning
1.3.I shaxs birlik kishilik olmoshi	Men olmoshi+ning
1.4. II shaxs ko‘plik kishilik olmoshi	Biz olmoshi+ning
1.5.Sifat+qaratqich kelishigi	Qizil sifati +ning
1.6.Harakat nomi+qaratqich kelishigi	Yashash harakat nomi+ning

Farqlarni e’tibordan soqit qilib, olingan umumiylik asosida LSQning birinchi (tobe) a’zosini tiklaymiz. Nisbiy umumiyliklarni yana birlashtirib, quyidagi

[ ismqaratqich kelishigi + ...
uzvi tiklanadi.
So‘z birikmasining ikkinchi uzvidagi farq va umumiyliklarni ham shu asosda aniqlaymiz (29-jadval):

Umumiylik	Farqlar
2.1. O‘quv vositasi oti + III sh.egalik qo‘shimchasi