272
davlatlararo valyutaviy chegaralarni tartibga solish;
xalqaro valyuta likvidligini davlatlararo tartibga solish usuli;
xalqaro kredit mablag'lari muomalasini unifikatsiyalash qoidalari;
xalqaro hisob-kitoblar shakllarini qo'llashning qoidalari;
xalqaro valyuta va oltin bozorlarining faoliyat yuritish rejimi;
davlatlararo valyutani tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlar.
Milliy valyuta tizimining asosini shu mamlakat milliy valyutasi tashkil etadi.
Ushbu valyuta tegishli qonunchilik xujjatlari asosida mamlakatda yagona to'lov
vositasi sifatida mustahkamlanadi. Xalqaro hisob-kitoblarda qo'llaniladigan pul
(milliy valyutalar) valyuta deb yuritiladi.
Valyuta tizimining vujudga kelishi va rivojlanish
Klassik oltin standard (1815-1914 yy.)
Jahon sivilizatsiyasining asrlar davomida rivojlanishi, dunyodagi turli
mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarziga turlicha ta'sir ko'rsatdi.
Shu nuqtai
nazardan XGX asrni torn ma'noda g'arb sivilizatsiyasining oltin asri yoki klassik
oltin standard hukmronligi asri deyishimiz mumkin. Bu davrda muomalada oltin
bilan birga kumush ham to'lov vositasini bajargan, lekin mamlakatlar o'rtasidagi
hisob-kitoblar oltinda amalga oshirilar va jahon mamlakatlari iqtisodiyoti oltin
standard ostida birlashgan edi.
Mamlakatda amal qilgan milliy valyutalar (dollar, funt, frank va h.k.) esa,
faqatgina belgilangan oltin qiymatini o'lchov birligi bo'lib xizmat qilgan. Masalan,
dollarning nomlanishi-1/20 unsiya og'irlikka teng bo'lgan
oltinni anglatgan, funt
sterling nomi esa-oltinning j unsiya og'irligini anglatgan. Shundan kelib chiqib,
ayirboshlash kurslari davlat ishtirokisiz qat'iy belgilangan baholarda amalga
oshirilgan. Mamlakat milliy valyutalari o'lchov birligiga bog'liq ravishda bir-biriga
doimo mos kelgan. Ya'ni, 1 funt (o'lchov birligi) doimo 16 unsiyaga, xuddi
shunday 1 funt sterling (oltin o'lchov birligi) -4.86
dollarga teng bo'lgan.
Xalqaro oltin standard insonlarga juda katta imkoniyatlar yaratgan va butun
jahonda amal qiluvchi universal pul vazifasini o’ tagan. AQShning rivojlangan va
273
boy mamlakat darajasiga yetishining asosiy
sabablaridan biri sifatida, dunyoning
deyarli barcha davlatlarida dollarning to'lov vositasi sifatida amal qilishi muhim
ahamiyat kasb etadi. Buni iqtisodiyotning rivojlanishida mehnat-taqsimotida,
xalqaro kapital oqimida, xalqaro ishchi kuchi migratsiyasida
va boshqalarda
ko'rishimiz mumkin.
Shuni qayd etish joizki, oltinni erkin iqtisodiyotda amal qilishi, barcha
tovarlarga erkin ayriboshlanadigan umumiy ekvivalent "maxsus tovar" sifatida tan
olinishi uchun 100 yillar talab qilindi va davlatning bu jarayonlardagi o'rni
unchalik katta emas. Chunki, oltinni muomalaga chiqishi davlat ixtiyori bilan
emas, balki bozor talabidan kelib chiqib belgilangan.
Xalqaro oltin standartining
amal qilishi mamlakatda sun'iy inflyatsiyani yuzaga kelishiga yo'l qo'ymasligi
bilan birga, mamlakat to'lov balansining muvozanatini ta'minlagan.
Mamlakatda pul taklifini ortishi mahalliy tovar va xizmatlar bahosining
ortishiga olib keladi. O'z navbatida aholining nominal daromadlari ortadi, bu esa
importning o'sishiga ta'sir ko'rsatadi. Chunki, import tovarlar bahosi mahalliy
tovarlarga nisbatan ancha past bo'ladi. Natijada mamlakatda
eksportning hajmi
importga nisbatan qisqaradi. O'z navbatida mamlakat tashqi savdo balansida
taqchillikni keltirib chiqaradi. Bu esa mamlakat oltin valyuta zaxiralarini
kamayishiga olib keladi. Shu o'rinda aytish joizki, bank depozitlarining sun'iy
ravishda oshishi va bank tomonidan beriladigan kreditlar hajmining ortishi ham
oltin-valyuta zaxiralarini kamayishiga olib keladi. Chunki,
bu holda ham
importerlar yoki bank mijozlari depozitlarni oltin miqdorida qaytarishni talab
qiladilar. Shuning uchun mamlakatda pul taklifini kamaytirish va uning tegishli
me'yorini saqlash lozim bo'ladi. Pul taklifining pasayishi tovarlar narxini
tushishiga olib keladi va shu tariqa bozorda narxlar muvozanati ta'minlanadi. Bu
esa eksport hajmini oshirish ehtiyojini tug'diradi va mamlakatga oltin oqimining
ortishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Bu holat o'zaro
savdo-iqtisodiy munosabatda
bo'lgan barcha davlatlarda narxlar muvozanati ta'minlangunga qadar davom etadi.
O'z davrida davlatning oltin standard pul tizimini mustaqil amal qilishiga
aralashuvi, uning samaradorligiga salbiy ta'sir qilgan va ushbu pul tizimining
274
mukammalligidan qat'iy nazar inflyatsiya, retsessiya natijasida iqtisodiy siklning
izidan chiqish holatlari yuz bergan. Oltin tangalarni
zarb etish ustidan davlat
nazoratini o'matilishi, qonuniy to'lov vositalarining davlat tomonidan belgilab
qo'yilganligi, qog'oz pullarni joriy etilishi va inflyatsiyani rag'batlantirilishi kabi
yo'nalishlar orqali davlat erkin pul bozorini boshqarishga harakat qilgan.
Davlatning pul muomalasiga ta'sir etish choralarini joriy etilishiga qaramay, ushbu
sohadagi o'zgarishlar asosan bozor talabidan kelib chiqib amalga oshirilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
