Fan/modul kodi

Ta'minlanmagan qog'ozpullar (1931-1945
yy.) 
Birinchi jahon urushidan 
keyin amaldagi oltin standarti pul tizimi o'zining hususiyatini yo'qotib, davlatlar 
klassik oltin standartini saqlab qolish maqsadida turli choralarni qo'lladi. Lekin 
yigirmanchi asrning 30 yillarida dunyo mamlakatlari iqtisodiyotida yuzaga kelgan 
moliyaviy tartibsizliklar oqibatida muomalada oltin standartini amal qilishini 
butunlay to'xtadi. Mamlakatlar iqtisodiyotidagi inqiroz tobora chuqur-lashib, 
ishsizlik darajasi ortib bormoqda edi. Xalqaro iqtisodiy muno-sabatlarda davlatlar 
o'z manfaatlarini himoya qilish maqsadida turli valyuta cheklovlarini o'rnatish, 
milliy valyutalarni devalvatsiyalash, savdo va valyuta ustidan nazoratni 
kuchaytirish orqali o'zaro iqtisodiy va moliyaviy urush olib borishdi. Iqtisodiyotda 
to'g'ri va egri suzib yuruvchi valyuta kurslari yuzaga keldi
92
. Xalqaro savdo va 
investit-siyalarni to'xtab qolishi natijasida o'zaro savdoni amalga oshirish uchun 
xukumatlar ishtirokida tuzilgan bitimga ko'ra tovarlar barter qilindi. AQSh davlat
kotibi Kordell Xoll ushbu holatga izoh berib, "Ikkinchi jahon urushining asosiy 
sababi 30 yillarda yuzaga kelgan moliyaviy va iqtisodiy kelishmovchiliklar"-deya 
ta'kidlagan edi.
93
AQShda oltin standartini amal qilishi Yevropaga nisbatan ikki yilga 
cho'zildi. 1933-1934 yillarda AQShning, "turg'unlikni oldini oladi"-degan teskari 

---

278 
siyosati tufayli oltin standarti amaliyotda to'xtatildi. Amerika fuqarolariga 
mamlakatda (shu jumladan xorijda) oltinni ishlatish, olib yurish man etildi va 
dollarli hisob-kitoblarni oltin bilan so'ndirish ta'qiqlandi. Lekin, 1934 yildan keyin 
ham AQShda oltin standartining o'ziga xos yangi shakli amal qildi. Unga asosan 
qadrsizlangan dollar 1/35 unsiya oltinga tenglashtirilib, oltin bilan chet el 
hukumatlari va banklar talablari qondirilgan. Dollarning oltinga oz bo'lsada 
bog'liqligi va Yevropadagi tartibsizliklar hisobiga AQShga kirayotgan oltin hajmi 
yanada ortdi. 
Milton Fridman va Chikago maktabi vakillarining qarashlarida iqtisodiy va 
siyosiy kamchiliklar mavjudligini 1930 yillardagi iqtisodiy tartibsizliklar ko'rsatib 
berdi. Fridman va uning izdoshlari-erkin bozor sharoitida qanday taklif bilan 
chiqishdi? Ularning qarashlari bo'yicha dastlab oltin standartidan voz kechish va 
milliy valyutani chiqarish vakolati davlat ixtiyorida bo'lishi lozim edi. Ya'ni, 
davlat tomonidan chiqarilgan ta'minlanmagan qog'oz pullar, qonuniy to'lov 
vositasini bajarishiga erishish nazariyasini ilgari surilgan. Shundan so'ng dastlab 
daVlat qog'oz pullarni muomalaga chiqarishi va boshqa valyuta kurslariga 
nisbatan tebranishiga imkon berish kerak. Bunda inflyatsiya darajasini belgilangan 
me'yorda bo'lishini davlat tomonidan nazorati ta'minlanishi lozim edi. Lekin 1930 
yillardagi jahon iqtisodiyotidagi tartibsizliklarni kelib chiqishi, aynan mamlakatlar 
pul tizimini izdan chiqishi bilan bog'liq edi. 
Shunday qilib, 30 yillarning ta'minlanmagan qog'oz pullariga asoslangan pul 
tizimining ayanchli tajribasi va uni oqibatida yuzaga kelgan iqtisodiy tanglik shuni 
ko'rsatdiki, ikkinchi jahon urushidan so'ng xalqaro iqtisodiy munosabatlarni, 
xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi va kapital oqimini yo'lga qo'yish maqsadida 
AQSh o'z oldiga jahon pul tizimini qayta tiklash vazifasini qo'ydi. 
 
Bretton Vuds va yangi