Фалсафа қисқача изоҳли луғат

С. Валиева
ВОЛЮНТАРИЗМ -- (лотин. уо1иптз — ирода) ирода-ни — борлиқнинг энг олий кўриниши, тамойили деб қаров-чи фалсафий оқим. Маънавий ҳаётда и.ни биринчи ўринга қуйиб, акл-идрок мақомига, раяионализмга асосланган иде-алистик фалсафий тизимни инкор этади.
В.таълимотида инсоннинг иродаси биринчи ўринга қўйи-лади. Қадимги давр фалсафасидаги ақ^1-идрок раиионализм-дан фаркди ўрта аср фалсафасида масалан, Августин таъли-мотида ирода биринчи ўринга чиқади. Унинг фикрича, барча инсонлар бу Иродадан иборатдир.
Шопенгауэр амалий идрокни илгари сурган Кант фалса-
91
Вужуди вожиб ва вужуди мумкин
фасига таянса ҳам, лекин ундан фарқли равишда ироданинг акл идрокдан устунлигини ёқлаб чикди ва бу билан Кант фалсафаси, классик фалсафадан ўзгача йўл тутди.
Ф. Ницше ҳам Шопенгауэр таъсирида фалсафанинг мар-казига инсон иродасини қўяди. Лекин унинг талқинида иро-да бу «ҳокимликка эришиш иродаси»дир.
Унингча ҳокимликка эришиш учун иродани ишга солиш инсон фаолиятининг қал қилувчи ҳамда энг асосий қобили-ятидир. Ницше мутлақ ҳокимликка, ҳокимиятга эришиш учун ўта кучли ирода эгалари бўлган «Олий мустақилликкача бўлган шахс»га сишнишни «фалсафий» асослашга уринган эди.
Тарихий жараёнларнинг объектив қонуниятларига риоя қилмаслик, жамоатчилик билан ҳисоблашмаслик, ўзбошим-чалик, ўз хоҳиш-иродасини юқори қўйиш, яқин тарихий ўтмишнинг энг салбий жиҳати эди.
А. Валиев
ВУЖУДИ ВОЖИБ ВА ВУЖУДИ МУМКИН - ўрта аср даврида Яқин ва Ўрта Шарқ фалсафасида қўлланилган тушун-чалар. Улардан перипатетик фалсафа тарафдорлари — Форо-бий, Ибн Сино, Умар Ҳайём, Ибн Рушд ва бошқалар борлиқ муаммосини талқин этишда кенг фойдаланганлар. В.в. ва в.м. тушунчаларига кўра, борлиқ, мавжудот -- вужуди вожиб (зарурий мавжуд ибтидо) ва вужуди мумкин (имконий мавжуд нарсалар)дан иборат. Улар ўртасидаги ўзаро алоқа тасодифий тусга эга бўлмасдан, балки табиат ва мантиқ қонун-қоидала-рига зид келмайдиган тартибга бўйсунади. В.в., биринчи сабаб сифатида ўзидан бошқа нарсанинг ҳосиласи бўла олмайди. У барча нарсаларни яратади, лекин ўзи бошқа нарсалар томони-дан яратилмайди. Унинг зотида билимида қусур, етишмовчи-лик ёки ноаниқлик йўқ ва уни тўлдиришга бирон-бир зарурат йўқ. У ҳозир бундай, кейин эса бошқача бўлиши мумкин эмас. У мутлақ борлиқ ва мутлақ донишмандлик тимсолидир. У доимо яратиш билан машрул. Унинг баъзан яратиб, баъзан эса бундай фаолиятдан четда туриши в.в.нинг моҳиятига зиддир. Ўзга нарсаларни яратиш ирода туфайли эмас, унга хос зарури-ят асосида амалга ошади. В.м. ўзининг мавжудлиги учун бошқа нарсага муҳтож борлиқ ҳисобланади. Оламда сабаб-оқибат муносабати ҳукмрон, лекин бу муносабат чексиз эмас. У пировард натижада биринчи сабаб, вожибга — Аллоҳга бориб тақалади. В.м., Форобий таъбирича, беш даражага бўлинади: ақл, жон, шакл, материя, осмон. Улар ўртасидаги сабабий муносабатда вақг эмас, нафислик даражаси, мартабаси ,му\им аҳамият касб этади. В.в.нинг нафислиги бетакрордир. Абадий-
92
Гармония
ликда в.в. ва в.м. бир-биридан фарқпанмайди, чунки сабабсиз оқибат содир бўлмайди, ҳар қандай эр-хотин фарзанд дунёга келиши билангина муқаррар ота-онага айланади. Бундай қиёс-лаш, Форобийнинг фикрича, в.в. ва в.м.га ҳам тааллуқлидир. Демак, сабаб сифатида в.в. абадий экан, унинг оқибати бўлмиш в.м. ҳамабадийдир. Мутафаккирлар томонидан в.в. ва в.м.нинг ўзаро муносабатини бундай тарзда талқин этилиши фалсафий тафаккурга янгича ёндашишга, унга алоҳида урғу беришга олиб келди.