Абадий турлар ва жанрлар „ Адабий асарлар шакл жи атдан



Download 43 Kb.
Sana11.03.2022
Hajmi43 Kb.
#489339
Bog'liq
13-mavzu


АБАДИЙ ТУРЛАР ВА ЖАНРЛАР
„ Адабий асарлар шакл жи^атдан
Адабии турлар ва бени^оя ранг-баранг булади. Шу-
жанрлар хакида * ^ .......Г нинг учун уларни алохдда-алох.ида тушуинз _ rypy?ciapra ажратиб урганиш лозим.
Адабий асарлар шаклан куйидагича тасниф кдлиниб урга-
нилиши ма^садга мувофик,: адабий асарларнинг йирик гу-
ру^лари адабий тур, адабий турнинг ички гуру^лари адабий
тур шакллари, адабий шаклнинг ички гурух^ари адабий
жанрлар (фрунц. genre) ва, ни\оят, адабий жанрларнинг
ички булиниши жанр хиллари. Масалан, роман — адабий
жанр. У эпик турнинг катга шаклига мансуб, айни човда,
романнинг узи ^ам *ар хил булади: тарихий роман, тари-
хий-инк>1лобий роман, \арбий роман каби. Булар роман
жанри хиллари. Адабий ижодни бу хилда тасниф кделиш,
албатта, шартли анъана. Аммо бу анъана х;ам абадий, жа-
раённинг муайян боскдечидаги адабий эстетик э^тиёжлар
такрзоси булиб, у шу давр адабий жараёнини, ундаги уз-
луксиз узгаришларни узида мужассамлаштира олади. Чун-
ки адабий турлар ва адабий жанрлар тарихий категория
сифатида доимий ^аракат, ривожланиш ва узгариш жараёнини
бошидан кечириб туради: адабий \аётда к^андайдир
шакл сифат узгаришларига учрайди ёки уз умрини тугата-
ди, кандайдир янги шакл тугилади ва *оказо. Абадий турлар
ва адабий жанрларнинг *ар бири тарихан таркиб топтан
узига хос крнуниятлар, нормалар ва хусусиятларга эга
булади.
Адабиёт тарихида дастлаб хаётни гасвирлашнинг эпик
ва лирик усуллари пайдо булган. Кейинрок, шу икки усул-
нингкушилиши натижасида драматик усул келиб чиккан,
Эпик усулнинг узига хослиги шундаки, бунда хдёт вок,еаходисалари, одамлар бевосита курсатилади. Лирик асарда
эса, асосан, хаётнинг бевосита узи эмас, балки шоирнинг
Хаётдан олган таассуротлари ифодаланади. Драматик усулда
хам хаёт вок,еа-ходисалари, хам ички хис-туйгулар тасвир-
ланади. Хаётни тасвирлашнинг шу усуллари — адабий тур-
лар (эпос, лирика, драма) адабий жараённинг асосини таш-
кил этади.
Сунгги давр адабиёт назариячилари адабий жараённи
характерловчи асосий адабий турлар(эпос, лирика, драма)-
дан ташк;ари, лирик-эпик асарлар, хажвий (сатирик ва юмо-
ристик), бадиий публицистик асарлар хам адабиётда сал-
mok^ih урин тутишини таъкидлашмокда. Чунончи, поэма,
баллада, масал жанрларида яратилган асарлар лирик-эпик
асарлардир. Бу хил асарлар уз табиатига кура махсус адабий
турни ташкил эта олмайди. Чунки улар, икки адабий
тур(эпос ва лирик)нинг бирлашишидан пайдо булган хосила
ходисадир. Адабиётшуносликда сатира ва юмор (хажвиёт)
хамда бадиий публицистикани хам крришик, ходиса сифа-
тида урганиш мумкин. Чунки хажвиёт хам, бадиий публицистика
хам хаётни акс эттириш, образ яратиш, композиция
ва услубда кдтор узига хос хусусиятлар билан харак-
терланади. Масалан, сатира ва юмор вок,еликдаги салбий
жихаг ва ходисаларни кулги уйготадиган к;илиб акс этти-
ради. Бадиий публицистика бадиий адабиётнинг оператив
важанговар сохаси. Бадиий публицистиканинг фельетон,
памфлет, мак,ола каби жанрлари мавжуд. Айни пайтда,
бадиий турларнинг деярли купчилигида публицистик ун-
сурлар учраб туради. Демак, адабий жараёнда эпик, лирик,
драматик турлар асосий турлар сифатида кулланилса,
сатира ва юмор хамда бадиий публицистика хушимча адабий
ходиса тарзида ишлатилади. Адабиётшуносликда, асосан,
эпос, лирика, драма турлари, лирик-эпик асарлар та-
биати, шуларга мансуб адабий жанрларнингхислат ва к;ону-
ниятлари, узига хослигини урганилиши кузда тутилади,
холос.
Вохеаларни хенг хикоя килиш-
Эпик тур ва унинг га асосланган адабий асарлар гуру-
жанрлари ^ и г а эпик -jyp ва Эпос (юнонча epos
— ривоя, хикоя, суз, нуп-0 деб аталади. А.С.Пушкиннинг
“Дубровский”, “Капитан кизи”, Чулпоннинг “Кеча ва кундуз”, Ойбекнинг “Кутлугк;он” каби асарлари эпосга кира-
ди. Чунки, уларда маълум вок;еалар тизмаси (кишилар ва
уларнинг бошидан утган вок,еалар) хикоя кдлинади.
Эпос одамларни, уларнинг турли шароитдаги хулк,-ат-
вори ва кечинмаларини, иштирок этган вок;еаларни, турли
ходиса ва кишиларга булган муносабатини тасвирлай-
ди. Демак, эпос вокеликнинг узини акс эттирар экан.
Адабиёт характерлар ва типлар яратиш санъати булга-
ни учун адабий турлар хам характер яратиш жихатидан
бир-биридан фарк; кдлади. Эпоснинг характер яратиш жи-
хатидан хусусияти шундаки, у вокеликни ривожланиш жа-
раёнида курсатиш оркдли характерларни тасвирлаб беради.
Эпик тур кичик, урта ва капа шаклларха булинади. Ки-
чик эпик шакл — хикоя ва очерк жанрларидан иборат.
Урта эпик шакл — повесть ва катта эпик шакл — эпопея
ва роман жанрларини уз ичига олади.
Эпопея (юнон. еророца — ривоятлар, кушикутр маж-
муи) — миллат ёхуд халк такдири хал буладиган вокеа-
ходисаларни акс эттирувчи чукур мазмунли ва йирик хажм-
ли эпик асар. Эпопеяда халк хаёти, унинг кураши ва кдхра-
монликлари кенг тасвирланади.
Эпопея хали жамият гармоник холда булган пайтда (жа-
мият бир-бирига душман синфларга кескин ажралиб кет-
маган даврда) ёзувчилар умумхалк манфаатини (кайсидир
бир синф манфаатини эмас) кузлаб ижод этаётган давр-
лардаёк; дастлаб кдцимги Юнонистонда пайдо булган.
Миллий тарихнинг одатда афсоналар кобигага уралган
кахрамонлик во^еалари эпопея учун материал булган.
Масалан, Троя уруши хакддаги афсона бир неча эпопея
учун тасвир объекти булган. Гомер мумтоз юнон эпопея-
сига асос солган. “Эпопеянинг мазмунини, — деб таъкид-
лайди В.Г.Белинский, — уз хаётининг индивидуал манба-
лардан хали айрилмаган халцнинг хаёт мохияти, субстанция
кучлари, вазияти, турмуши ташкил килиши керак.
Шунинг учун эпик достоннинг асосий шартларидан бири
унинг халкчиллигидир: шоирнинг узи хам вокеага уз хал-
кининг кузи билан царайди, вок;еадан уз шахсини айир-
майди. Лекин эпопея юк,ори даражада миллий булиши
билан баравар, у, айни вакз'да, бадиий асар булиши учун,
индивидуал халк, хаётининг формаси уз ичига умуминсоний, жа\он а^амиятига эга булган мазмунни олиши ке-
рак...
Эпопея учун мазмун беришга халк хаётининг вокеада
ифодаланиши керак. Халкнинг гУдаклик замонларида унинг
даёти купрок ботирликда, к,а>фамонликда ифодаланади...
Эпопеяда иштирок цилувчи шахслар тУла равишда мил-
лий ру^ намояндалари булиши керак; лекин ка^рамон уз
шахси билан халк, кучларини, унинг мох,иятининг, рух,и-
нинг бутун поэзиясини тула-тукис курсатиши керак”1.
Гомер эпопеяларинингасосини Троя уруши вокеалари
ташкил этади. В.Г.Белинскийнинг фикрича, Гомернинг
х,арбий мавзуга, уруш конфликтларига мурожаат к;илиши
тамомила табиий бир долдир. Чунки бу даврда харбий
тукнашувларгина “гУдак халк,”нинг бутун “ички кучларини
кУзкатиб, ташкарига чицариб, унинг *али мифик тари-
хида бир давр очиш”и ва “унинг келажак ^аётига таъсир
килиш”и мумкин эди, холос. Бирок;, харбий конфликт, Бе-
линскийнинг уктиришича, факат антик дунё эпопеялари
учун шарт булган. Янги замон эпопеялари учун эса бошка
мавзулар ^ам му^им а^амият касб этиши мумкин. Эпопея
учун энг му\ими миллий характер ва жамиятнинг му^им
хусусиятларини акс эттиришдир. Шу сабабли асрлар утга-
ни сари жамият тараккиёти такозоси билан эпопеянинг
\ам мазмуни узгариб, янгиланиб, бойиб борган. Эпопея
жанри куп асрлик мураккаб тарихий тараккиёт йулини
босиб утган. Асрлар давомида не-не суз усталари эпопея
жанрида калам тебратганлар. Бирок уларнинг куплари Го-
мерга оддий таклиддан юкори кутарила олмаганлар.
В.Г. Белинскийнинг таъкидлашича, Европада ХГУ—XVI
асрларда Гомер анъаналарини муваффакиятли давом эт-
тирган суз усталари Данте (“Ило*ий комедия”) ва Гёте
(“Фауст”) булган, Хакикатан х,ам, “Ило\ий комедия” ва
“Фауст”да муаллифлар уз замонасининг му\им хусусиятларини
чукур акс этгира олдилар, сермазмун эпопеялар
яратдилар. Рабле ва Сервантеслар х;ам кадимги юнон эпопе-
яларидан жидций фарк киладиган эпопеялар яратди. Жами-
ятда ижтимоий карама-каршиликларнинг кескинлашуви ги эпопеялар яратишни так,озо кдела борди. Кургошин ва
порох асри учун Ахиллес тапидаги казфамонларга зарурат
iiyK эди. Тараккий этган феодал ва буржуа жамияти шаро-
итида янги эпопеянинг пайдо булиши учун, биринчидан,
миллий озодлик урушлари ва, иккинчидан, хал к, оммаси-
нинг ижтимоий озодлик учун курашга отланиши мустах,-
кам замин яратди. “Уруш ва тинчлик”нинг эпиклигини
вок^еликни кенг куламда тасвирлашгина эмас, биринчи гал-
да, наполеончи боскинчиларга к;арши умумхалк; кураши
тасвири таъминлаган. “Русияда ким яхши яшайди?” по-
эмасида эса етги де^кон умумхалк бахти учун курашади —
улар халк; ру^ининг ифодачиси сифатида майдонга чикдди.
Узбек адабиёти тарихида хдм эпопея элементлари мав-
жуд. Хайдар Хоразмийнинг “Гул ва Навруз”, Алишер На-
воийнинг “Фар^од ва Ширин”, “Садди Искандарий”, За-
здериддин Бобурнинг “Бобурнома”, Мухаммад Соли^нинг
“Шайбонийнома” каби асарларида эпик тасвир салмокли
урин тутади, уларда узбек халкдо ^аётидаги муздом вок,еалар
(афсонавий ёхуд ярим афсонавий тарзда булса-да) ёритил-
ган, оммавий кураш манзаралари чизилган. Бирок,, узбек
адабиёти тарихида чинакам реалистик эпопея XX асрда
яратилди. Садриддин Айнийнинг “Куллар”, Ойбекнинг
“Навоий”, Мирзакалон Исмоилийнинг “Фаргона тонг от-
гунча”, Хамид Руломнинг “Машъал”, Саид Аз^маднинг
“Уфк;”, У. Хошимовнинг“Икки эшик ораси”, Б.Бойкрби-
ловнинг “Навоийнома” каби романлари роман-эпопея-
лардир.
Эпопея факдг мутафаккир ёзувчиларгагина насиб кила-
диган к,ийин ва мураккаб эпик жанр булиб, унинг истик,-
боли порлок;.__
Download 43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish