Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Р. Имомалиева
ГЕГЕЛЬ ГЕОРГ ВИЛЬГЕЛЬМ ФРИДРИХ (1770-1831)-
олмон файласуфи, мумтоз фалсафаси, шунингдек, Янги Ев-ропа рационализмининг намояндаси. Абсолют (объектив) иде-ализм фалсафаси асосида диалектика таълимотини ишлаб чиққан. 1788—1793 Йилларда Тюбинген теология институти-нинг талабаси (Шеллинг ва Гельдерлин билан бирга ўқиган). 1794 йилдан -- уй ўқитувчиси (Берн, Франкфурт), 1801— 1806 йилларда — И. Йен университети ўқитгувчиси, 1808— 1816 йилларда Нюрнбергда гимназия директори, 1816—1818
94
Гегель
йилларда — Гейдельберг, 1818 йилдан то умрининг охирига-ча Берлин университетларининг профессори. Гегель фалса-фий қарашларнинг шаклланишида антик мумтоз мерос: юнон дунёси, унинг маънавий маданияти, фадсафаси муҳим аҳами-ят касб этган, қадимги эллинлар давдатида у ўзи излаган жамиятнинг ахлоқий-эстетик идеалини топади. Гегель ўз за-монаси, жамияти, унинг сиёсати, иқтисодиёти ва мадания-тини чуқур ўрганди, Олмония, Франция ва Буюк Британия шърифатчиларининг таълимотлари билан яқиндан танишди. Аста-секин ўз даврининг барча фанларини ўрганиб чиқци. Гегелни асосан, тарихий билимлар, инсоният маънавияти .дараққиёти тарихининг муаммолари қизиқтириб келган бўлса-да, у ўз таълимоти доирасида инсоният яратган барча би-лимларни қайта ишлаб чиқди ва умумлаштирди. Узоқ йиллар давомида илмларни ўрганиб келган Гегель, Йенада ўзининг мустақил академик фаолиятини бошлайди; Кант ва Фихте-нинг танқидий фалсафаларига эргашади, сўнг Шеллингга маслакдош бўлади, лекин у абсолют (мутлақ) айният систе-масидан воз кечади ҳамда ўзининг мустақил фалсафий тизи-мини ярата бошлайди. Бу тўғрида у биринчи бор, «Руқ фено-менологияси» (1807) асарида маълум қилган бўлса-да, унинг ўзлигини билиш жараёнида ўзини намоён қилувчи. ўз-ўзида чексиз тугалланган борлиқни ифодаловчи мутлақ руҳ тўғри-сидаги ғояси анча илгарироқ шаклланган эди. Гегель умумий тарзда фалсафий тизимини уч қисмга бўлган:
1) логика (мантиқ) фанини ташкил этувчи Мутлақ руҳ-нинг «ўзида» ёки «ўзида ғоя» сифатида қандай тарзда мав-жуд бўлиши; 2) Мутлақ руҳнинг «ўзга борлиқ» шаклида, яъни табиат куринишида мавжуд бўлиши (натуралфалсафа); 3) Мутлақ руҳнинг «ўз-ўзига ва ўзи учун» қайтиши ҳамда унинг ўз зарурий ривожини ниҳоясига етказиши (руҳ фалса-фаси). Лекин бу фалсафий системанинг батафсил ишлаб чи-қилиши Гегель ижодининг анча кейинги даврига тўрри кела-ди. Унинг «Руҳ феноменологияси» асари бутун фалсафий гизимга муқаддима бўлди: асарда энг аввало, билимнинг кундалик онгдан фалсафа даражасигача кўтарилиши жараё-ни ҳақидаги таълимот ўз ифодасини топган. Дастлаб гносео-логик зарурат сифатида онгнинг босқичма-босқич фалсафий нуқтаи назаргача кўтарилишини, Гегель ҳар бир индивидуал онг томонидан ҳам амалга ошириладиган Мутлақ руҳнинг м>'каммал бўлмаган шаклидаги англаниш тарзида талқин этди. Индивидуал онг шаклларининг ривожи бутун инсоният маъ-навиятининг ривожида қайтарилади: бу ривожланишда дунё-вий руҳнинг ички ижодий кучларининг тўлароқ намоён бўли-ши кетма-кет, бир-бирини ўрнини алмаштирувчи маданият