Фалсафа қисқача изоҳли луғат

М, Абдуллаева, А. Исломов
ГЕТЕРОГЕН (юнон. Не!ег/§епе5 сўзидан олинган бўлиб турли, хилма-хил деган маънони ифодалайди. Гетероген -бошқа турга мансуб, турли-туман (хилма-хил) унсурлардан ташкил топган.
С. Комилова
ГИЛОЗОИЗМ (юнон. Ну1е — модда, материя ва %ое -ҳаёт) — тушунчасига кўра, барча нарсаларга, яъни Коинот материя, табиатга тириклик хосдир деб қарайдиган таълимот. Бу билан г. ноорганик ва тирик табиатнинг принципиал фар-қини бартараф этади. Г. тушунчаси фанга 1678 йилда Кед-ворт томонидан киритилган. Дастлабки юнон фалсафий таъ-лимотларида микро ва макрокосмоснинг умумий хусусия-ти — уларнинг жонлилиги деб тан олинган (Фалес, Анакси-мандр, Анаксимен ва бошқалар). Г. нинг ижтимоий-маданий илдизлари Шарқ ва Ғарб анъанавий жамиятларига бориб тақалади, уларда табиат бир бутун тирик организм сифатида тушунилган. Уйғониш даврида эса. Г., антик файласуфлар-
104
Гипотетик мулоҳаза
нинг концепциялари таъсирида онгли инсон билан табиат бирлигини асослаш учун далил сифатида ишлатилган. Мате-рияга хос бўлган сезувчанликни XVIII аср француз материа-листи Дидро унинг муайян шаклларига нисбатан дифферен-ииаллаштирган. Г., сезувчандик, тириклик, психика, онг пай-до бўлишини ва ривожланишини эволюцион нуқгаи назар-дан асослаб беришга уринади.
Л. Қўлдошева
ГИПОТЕТИК МУЛОҲАЗА — чинлиги номаълум бўлган
глпотеЗаяардан ва бошқа билимлардан (асослардан) хулоса-лар чиқаришга асосланган фикр юритиш усули. Г.м.да хулоса асослардан дедуктив усул асосида келтириб чиқарилгани учун уни баъзан гипотетик-дедуктив мулоҳаза юритиш ёки қисқа-ча -- гипотетик-дедуктив усул деб аташади. Г.м.нинг учта тури мавжуд. Биринчи тури, асослар гипотезалар ва эмпирик умумлашмалардан иборат бўлиб, улар фикрлаш объекти ҳақидаги тасаввурларга зид келмайди, лекин чиқарилган ху-лоса барибир, эҳтимолий тусга эга бўлади. Бу усулдан муҳо-кама юритиш жараёнида кўпроқ фойдаланилади. Г.м.нинг иккинчи тури хулоса чиқариш асослари қайд этилган факт-лар ёки мавжуд назарий қоидаларга зид фикрлардан иборат бўлади. Табиийки улардан чиқадиган хулосалар ҳам маълум бўлган фактларга зид келади. Бундан одатда, баҳс юритиш жараёнида оппонент фикрини хато деб кўрсатиш мақсадида фойдаланишади. Г.м.нинг учикчи турида хулоса чиқариш учун асос қилиб, кўпчилик томонидан зътироф этиладиган фикр-ларга, ишонч-эътиқодга зид бўлган мулоҳазалар олинади., Улардан келиб чиқадиган хулосалар, хулоса чиқариш қоида-ларига риоя қилинганда, ўзининг мантиқий қиймати бўйича турли хил: чин еки хато бўлиши мумкин. Чунки кўпчилик эътироф қиладиган, уларнинг! ишонч-эътиқодига айланган билимларнинг чинлиги ҳамма вақг исбот этилавермайди. Улар кундалик тажриба натижаларини индуктив йўл билан умум-лаштириш ёрдамида ҳосил бўлган ва шунинг учун ҳам эҳти-молий мулоҳаза бўлиши мумкин.
Г.м. усули антик давр фалсафасида таҳлил қилина бош-ланган. Унга баҳс-мунозара жараёнида рақибни ўз фикридан қайтариш ёки уни қайта кўриб чиқиш, аниқлаштиришга мажбур қиладиган мантиқий усуллардан бири деб қарашган. Г.м. XVII—XVIII асрларда илмий-назарий бшшшда кенг қўлла-нила бошланди.