Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

 
18.2. Тарбия тўғрисида Шарқ мутафаккирларининг қарашлари 
Ўрта асрлардаги Шарқ тарихи шундан далолат берадики, илм-маърифат, 
таълим-тарбия ва маданият соҳаларидаги беқиёс юксалиш, илмий мактаблар-
нинг вужудга келиши, янги-янги истеъдодли авлодлар тўлқинининг пайдо 
бўлиши ва вояга етиши жамият тараққиётига буюк ҳисса бўлиб қўшилган. 
Комил инсон тарбиясида ўзидан ўлмас мерос қолдирган аждодлар хазина-
сидан фойдаланиш бугунги куннинг муҳим вазифаларидан бўлиб, таълим-
тарбия жараёнини мазмунли ташкил этишда буюк аждодларимизнинг илмий 
ва дунёвий билимлари, асарлари ва қарашларидан ибрат олиш миллатимиз 
равнақи учун беқиёс масаладир.
Абу Абдулла Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий (774-1140) ҳадис илми-
ни чуқур ўрганиш учун араб мамлакатларида сафарда бўлиб, 600 минг ҳадис 
тўплаган ва улардан 100 мингини танлаб, уларнинг ҳақиқий (саҳиҳ) эканлиги-
ни исботлаган. Мутафаккир ўз Ватанига қайтгач, “Ал-жомеъ ас-саҳиҳ” номли 
4 жилдли ҳадислар тўпламини тузган. Бу тўпламга 7275 та ишончли ҳадислар 
киритилган. Бу китоб бир неча марта қайта кўчирилган ва ҳозирги даврда ҳам 
машҳурдир. Бухорийнинг “Ал-адаб ал-Муфрат”, “Ат-тарих ас-сағир”, “Ат-
тарих ал-авсат”, “Ат-тарих ал-кабир”, “Китаб ал-илал”, “Биррул-волидайн”, 
“Асмо уз-саҳоба”, “Китаб ал-куна” номли асарларида ота-онага ҳурмат, қарин-
дошларга нисбатан оқибатли бўлиш, қўшниларга озор бермаслик, қўшни ҳақ-
қини адо этиш, фитна, ғийбат ва кибрдан узоқ бўлиш, адолат билан иш тутиш 
каби инсонга хос фазилатлар ҳадислар орқали ёритилганки, уларни ўзида му-
жассам этганлар етук инсонларга айланади. 
Абу Наср Фаробий (873-950) ўзининг “Бахт-саодатга эришиш ҳақидаги 
рисола”да олий бахт - бу инсон камолотнинг энг юқори даражаси эканлигини, 
ахлоқий фазилатга ақлий камолот орқали эришиш мумкинлигини, яъни инсон 
бахтга ҳирс билан эмас, балки ақл билан эга бўлишини таъкидлайди. Мутафак-
кир “Фозил одамлар шаҳри” деган асарида инсонни ёшлигидан ақлий ва жис-
моний жиҳатдан тарбиялаб, сабот-матонатли, аждодлар анъанасига бўйсуна-
диган, ахлоқан пок, эзгу ниятли, баркамол бўлишига алоҳида эътибор берган.
Форобий фикрича, таълим фақат сўз ва ўрганиш билан, тарбия эса амалий иш, 
тажриба билан бўлади ва “инсон ўз бахтига эришишда гўзалликни кўриши ва 
ҳис қилишининг ўзи етарли эмас, бунинг учун гўзалликни ярата олиши муҳим-

---

386 
дир”. “Ҳар инсон касб-корини мукаммал билмоғи, яхши тарбия олмоғи, яхши 
хулқ-атворга, фазилатларга эга бўлмоғи керак”.