Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

Абдулла Авлоний (1878-1934) томонидан ахлоқий-дидактик мазмундаги 
«Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ» дарслиги (1913) тайёрланган ва у XX аср боши-
даги ижтимоий-педагогик фикрлар тараққиётида алоҳида ўрин эгаллаган. 
Унда тарбия ва ахлоқ масалалари XX аср талаб ва эҳтиёжлари нуқтаи назариан 
таҳлил килинган. Унинг фикрича: “Тарбия – бизлар учун ё ҳаёт – ё мамот, ё 
нажот – ё ҳалокат, ё саодат – ё фалокат масаласидир”. Бу фикрнинг аҳамияти 
ҳозиргача эътибордан четда қолгани йўқ. Миллий тарбия – миллатни, элатни 
ташкил қилувчи кишиларнинг миллий маданиятни, меросни, қадриятларни, 
урф-одат ва анъаналарни ўзлаштиришдаги фаолиятини ривожлантиришдир. 
Авлоний ҳар бир киши ўз вазифасига садоқат билан киришиши, агар у мураб-
бий бўлса, ўз шогирдларининг кўнглига маърифат учқунини солиши, халқ 

---

393 
ўртасига маърифат тарқатиш зарурлигини таъкидлайди: “Агар тарбия қилувчи 
муаллим олим бўлиб, амалсиз бўлса, бу шогирдлар ахлоқига ёмон таъсир кўр-
сатади...”. “Тарбияни туғилган кундан бошламак, вужудимизни қувватлантир-
мак, аҳлоқимизни кучлантирмак керак, зеҳнимизни равшанлантирмак ло-
зим...”. Абдулла Авлоний «Тараққий», «Шуҳрат» (1907), «Осиё» (1908), «Ту-
рон» (1917) газеталарини чиқаради. 1918 йилда Туркистон Шўролар ҳуку-
матининг биринчи газетаси - «Иштирокиюн» ташкилотчиларидан бири ва му-
ҳаррири бўлган. У турли масъулиятли лавозимларда хизмат қилган, илм-маъ-
рифат тарқатиш ва таълим-тарбия масалалари билан шуғулланган, билим 
юртлари ва олий мактабларда ўқитувчилик қилган. Хусусан, 1930-34 йилларда 
Ўрта Осиё давлат университетида (ҳозирги ЎзМУ) кафедра мудири сифатида 
фаолият кўрсатган.
Абдурауф Фитрат (1886-1938) 1914 йилда “Оила ёки оилани бошқариш 
тартиби” номли рисола ёзган. Бу асарида оила аъзоларининг ўзаро муносабат-
лари, ота-она, фарзандларнинг ҳуқуқ ва бурчлари, ҳатто, гўдакларни тарбия-
лаш ва унда ёш оналарнинг ўзини қандай тутиши кераклиги, шунингдек оила-
нинг жамиятдаги ўрни, фарзандларнинг ахлоқий ва меҳнат тарбиясига алоҳи-
да эътибор берилган. Фитрат “Раҳбари нажот” асарида ёш авлод тарбияси ҳа-
қида шундай ёзган: “Болаларни баркамол қилиб вояга етказиш учун унинг тар-
биясига фақат оилагина жавобгар бўлмасдан, бутун миллат аҳли жавобгар-
дирлар”.
Халқ педагогикасига суянган илғор зиёлилар миллий анъана ва урф- одат-
ларимизга мос келувчи янги усул жадид мактаблари ташкил этиш ғоясини 
илгари сурдилар. Айни пайтда улар бу мактаблар рус-тузем мактабларидан 
фарқ қилиши кераклигини таъкидлаганлар. Ўқувчининг фикрлаши, тафаккури 
ўз она тили орқали амалга оширилиши кераклиги, шунингдек диний ақидалар 
қаторида дунёвий фанлар ҳам ўқитилиши зарурлигини уқтирганлар. Жумла-
дан, Абдулла Авлонийнинг “Инсонларга энг муҳим зиёда шараф баланд дара-
жа берувчи ахлоқ тарбиясидур. Биз эса аввалги дарсда тарбия ила дарс орасида 
фарқ бор, дедук, чунки дарс олувчи – берувчи, тарбия олувчи амал қилувчи 
демакдур. Шунинг учун тарбия қилувчи муаллимларнинг ўзлари илмларга 
омил бўлиб, шогирдларга ҳам берган дарсларни амал ила чокуштириб ўргат-
моқлари лозимдур”.