Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

Мухаммад Ризо Огаҳий (1809-1874) педагогик қарашларида нафосат 
тарбияси юқори баҳоланган. Огаҳий миллий анъаналар ва меҳмондўстликни 
гўзал фазилатлардан бири, деб ҳисоблайди. Огаҳий 1863 йилда Хоразмга кел-
ган венгер олими Арминий Вамбери билан учрашган. Огаҳий одамларни меҳ-
монга чуқур ҳурмат билан қараш, меҳмон кутиш ва кузатиш одобини эгаллаш-
га даъват этади. Унинг таъкидлашича, инсонга дўст ва душманни ажратиб 
олиш ҳаётда ўз ўрнини топишда ғоят муҳимдир. Огоҳий фикрича, тўғри сўзли 
кишилар хаётда қийинчилик билан яшасаларда, дунёнинг мавжудлигини 
сақлаб турадилар, мангу яшайдилар. У “Риёз уд-давла” (“Давлат ишлари”, 
1825-1842), “Зубдат ут-таворих” (“Тарихлар қаймоғи”, 1846-1855), “Жомъе ул-
воқеоти Султоний” (“Султонлар воқеалари тўплами”, 1856-1865), “Гулшани 
давлат” (“Давлат гулшани”, 1865-1872), “Шоҳиди иқбол” (1872) асарлари ва 
“Таъвиз ул-ошиқин” (“Ошиқлар тумори”) девони муаллифидир. Моҳир тар-
жимон Огаҳий таълим-тарбия илмларни эгаллаш ва хорижий тилни билиш ин-
сон камолотида муҳи
м аҳамиятга эга, деб ҳисоблаган.
Аҳмад Дониш (1827-1897) бухоролик маърифатпарвар ва адолатпарвар-
лик ғоялари ижодкори. Унинг фикрича, “агар мамлакат адолатли бошқарилса, 
илм-маърифатга кенг йўл очилади, халқ бахтли бўла олади”. Ахмад Дониш ин-
сон ва унинг интилишлари, орзу-умидлари ҳақида кенг фикр юритади: “киши 
суратга эмас, балки маъноли ишққа боғланса, яъни ҳамма нарсани ўз ҳақиқати 
билан билишга, халқ учун илму ҳунар орттиришга қизиқса, ишқнинг энг аъло-
си шудир”. У илмни шундай таърифлайди: “Бутун ҳунарларнинг аълоси илм-
дир”, “Одам яратилганидан сўнг унинг туганмас бахти илм ва маърифатда 
бўлади”. Мутафаккир илм олиш, яхши хулқ, таълим-тарбия, инсон феъл-атво-
ри ҳақида фикр билдирар экан, инсондаги ёмон феъл-атвор йўқотилмоғи ке-
рак, дейди. Унинг фикрича, “очкўзлик ва ҳасаднинг инсонга ҳеч қандай нафи 
йўқ, ҳар кимнинг кўкрагидан хасад кўчати жой олган бўлса, у зиёндан бошқа 
мева бермайди”.