Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

Комил инсон - қалби гўзал, кўнгли соф ва ой каби нурланиб, ўзи ҳам атрофга 
зиё таратадиган самимият эгаси. Тасаввуф намояндалари ана шундай комил 
инсон бўлганлар. Тасаввуфдаги руҳий-маънавий камолотга эришиш йўллари: 
шариат (ислом қонунчилиги ёки ҳуқуқ тизими); тариқат (маърифатни эгал-
лашга бел боғлаган кишининг руҳий-ахлоқий камолот йўли), маърифат (та-
риқат ҳосиласи бўлган зоҳирий, яъни диний ва дунёвий илмлар) ва ҳақиқат 

---

381 
(комил имонга эгалик). Демак, тасаввуф таълимоти - моҳиятан ва мазмунан 
инсон ҳақидаги илм, яъни ислом маданияти. У инсонларнинг кўнглига, қал-
бига, руҳига хитоб этган, одамларни ҳамиша поклик ва эзгуликка чорлаган, 
тўғрилик, ростгўйлик, ҳалоллик ва тинчликни тарғиб қилган, ёмонларни йўлга 
солишига даъват этган. 
“Маданият” ёки “ислом маданияти” ҳақида фикр юритар эканмиз, бу ту-
шунчалар “қадрият” тушунчаси билан мустаҳкам боғлиқлиги кўзга ташла-
нади. 
Қадриятлар - одам, халқ (қабила, элат ёки миллат) ва жамият учун аҳа-
миятга эга бўлган, айрим шахс, халқ ёки ижтимоий гуруҳларнинг моддий, маъ-
навий ва маданий эҳтиёжлари эволюцияси давомида вужудга келган, уларнинг 
манфаатлари ва мақсадлари учун хизмат қиладиган барча табиат, жамият ва 
инсон тафаккури неъматлари (ҳодисалари), бошқача айтганда, моддий ва 
маънавий бойликлар мажмуидир. Бу неъматлар (ҳодисалар) ёки бойликларни 
кишилар (жамият) қадрлаганликлари учун ҳам қадрият дейилган, чунки улар 
кишиларнинг шахсий ва ижтимоий турмушини бойитади. Шу сабабли киши-
лар (ёки муайян жамият) ўз тасарруфларидаги қадриятларни ҳимоя қиладилар. 
Инсон манфаатлари ва эҳтиёжларини қондира олмайдиган, унинг орзу-истак-
лари, идеалларига мос келмайдиган табиат, жамият ёки инсон тафаккури ҳоди-
саларини қадрият деб баҳолаш ноўриндир. Масалан, табиатдаги қазилма бой-
ликлар инсон эҳтиёжларини қондириш учун ишлатила бошланганидан кейин-
гина қадриятга айланади. Шунгача улар табиий бойликлардир. Демак, қад-
рият - 
воқеликдаги муайян ҳодисаларнинг умуминсоний, ижтимоий-ахлоқий, 
маданий-маънавий аҳамиятини кўрсатиш учун қўлланиладиган тушунчадир. 
Кишиларнинг қадриятлар тўғрисидаги қарашлари ижтимоий жараёнлар 
таъсирида ўзгариб боради. Заруриятга кўра гоҳ у, гоҳ бу қадрият ижтимоий 
жараённинг (тараққиётнинг) устувор йўналишига айланиши мумкин. Маса-
лан, қарамликда - озодлик, уруш даврида - тинчлик, тутқунликда - эркинлик, 
касал ёки беморликда – саломатлик, экологик инқирозда – экологик онгнинг 
(тафаккурнинг) қадри ошиб кетади. 
Ижтимоий-ҳудудий фаолият кўламига кўра шахсий, миллий (минтақа-