Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

Абу Райҳон Беруний (973-1048) “Қадимги халқлардан қолган ёдгорлик-
лар”, “Ҳиндистон”, “Маъсуд қонуни”, “Астрономия ва юлдузлар тўғрисида”, 
“Минерология” каби 150дан ортиқ асарлар ёзган. Берунийнинг фикрича, киши 
ахлоқий мукамалликка эриша олиши учун ўз хулқи ва одатларидаги нуқсон-
ларни тозалаб, ўзини тарбиялаб, ахлоқан даволаши зарур, дейди. Беруний ўзи-
нинг “Ҳиндистон” асарида оила ва никоҳ муносабатларини ёритади. Мутафак-
кир оила ва никоҳ муносабатларининг нозик томонларини ахлоқий ва ҳуқуқий 
нуқтаи назардан тадқиқ қилар экан, оиланинг мустаҳкам ва тинч-тотув бўли-
ши, эр-хотиннинг аҳиллиги, ширинсўзлиги, бир-бирига бўлган меҳр-оқибати-
га боғлиқ, деган фикрни илгари суради. 
Абу Али ибн Сино (980-1037) “Тадбири манзил” асарида бола тарбияси 
ва унинг усуллари ҳақида қимматли фикрлар билдирган. Бола тарбияси – оила-
да ота-онанинг асосий мақсади ва бош вазифасидир. Унинг фикрича, ўз камчи-
ликларини тузатишга қодир бўлган ота-она тарбиячи бўлиши мумкин. Ибн 
Сино энг муҳим ахлоқий бойлик – адолатдир, деб таъкидлаган. Лекин инсон 
қанчалик билимдон, олим бўлмасин, ахлоқий қонунларга таянмаса, у одобсиз-
лик ва ёмонликка йўл тутади. “Қуш тили” асарида иккиюзламачилик, ёлғончи-
лик, хоинлик каби хислатларни қоралайди. Ибн Сино ақлий тарбия турли 
билимларни ўрганиш натижасида амалга ошса, ахлоқий тарбия кўпроқ яхши 
ахлоқий хислатларии машқ қилдириш, одатлантириш, суҳбат орқали амалга 
ошади, деб таъкидлайди. Ибн Сино фикрича, инсонни шакллантиришда ташқи 
муҳит ва одамлар алоҳида муҳим ўрин тутади. Ташқи муҳит ва одамлар инсон-
нинг атроф муҳитни билишигагина эмас, балки унинг хулқида яхши ёки ёмон 
жиҳатларнинг таркиб топишида ҳам таъсир этади. Шунинг учун ҳам болаларни 
тарбиялашда эҳтиёткор бўлиш кераклиги, бола ёмон одатларга ўрганмаслиги уч-
ун уни ёмон одамлардан, ёмон муҳитдан узоқроқ сақлаш зарурлиги уқтирилади. 
Юсуф Хос Ҳожиб (1020 йилда туғилган) “Қутадғу билиг” (Саодатга 
элтувчи билим) асарида кишидаги ижобий фазилатлар уни доимо камолот 
сари етаклаши, инсон ўз тарбиясига доимо эътиборли бўлиб юриши зарурлиги 
қайд этилади. Шунингдек, бу асарда уят-андиша, ор-номус, ватанпарварлик, 
хушмуомалалик, ширинсўзлик, каттага ҳурмат, кичикка иззат, ўз-ўзини ҳур-
мат қилиш, очиқ юзлилик, ақл ва донолик, хуш хулқлик каби фазилатлар мо-
ҳияти таҳлил этилади.
Бу асар туркий тилда ёзилган илк дидактик достон, 
пандномадир. Асарда ахлоқ-одоб, илм-маърифат, бола тарбияси, жамоат жой-
ларида ўзини қандай тутиш, муомала одоби, сўзнинг аҳамияти ва қадри, меҳ-
мондорчилик қоидаси, турмуш тарзи, инсоннинг маънавий олами хусусида 
фикр юритилади. 

---

387