Европейский Централный Банк (ецб)

II БОБ. АМЕРИКА ҚЎШМА ШТАТЛАРИ (АҚШ) 
БАНК ТИЗИМИ 
 
АҚШда ҳам, марказий банкнинг роли ўз давлатининг ички пул сиёсатини 
шакллантиришдан иборат. Пул сиёсатига мувофиқ марказий банклар 
иқтисодиётга зарур бўлган пул ва кредит оқимини бошқарадилар. Шунинг 
учун, марказий банкларнинг роли мамлакат иқтисодиёти учун жуда 
муҳимдир. 
Форекс бозори тўғрисидаги умумий фикрни муҳокама қилганда марказий 
банкларнинг аҳамияти одатда бозорда интервенция ўтказиш масаласига 
асосий эътиборни қаратади. Интервенция ҳақиқатда жуда муҳим масаладир, 
лекин у марказий банкларнинг валюта бозорига ўтказадиган жуда катта 
таъсирнинг кичик бир қисми холос.
Бу 
масалаларда 
китобхонларимизнинг 
билим 
ва 
тассовурини 
кенгайтиришдан аввал Америка Қўшма Штатларининг Федерал резерв 
тизимини ўрганиб чиқамиз. 
АМЕРИКА ҚЎШМА ШТАТЛАРИДА
ФЕДЕРАЛ РЕЗЕРВ ТИЗИМИ 
 
Пайдо бўлиши 
 
Федерал резерв тизими (ФРТ – Federal Reserve System (Fed)) 1913 йилда 
ташкил топган. Ўша йили конгресс Федерал резерв тизими тўғрисида Қонун 
қабул қилган. Қонунда Федерал резерв тизимининг вазифаси тўғрисида 
шундай дейилади:
“валютанинг эластиклигини таъминлаш, тижорат 
қоғозларини қайта ҳисоби учун маблағ яратиш, Қўшма Штатларнинг 
банк тизими ва бошқа мақсадларга эришиш устидан самарали назорат 
ўрнатишдир”
. 
Қонун қуйидаги марказлашмаган тизимни-яъни Федерал Резерв Тизимини 
Вашингтондаги Кенгашини (Federal Reserve Board) ва бутун давлат бўйича 
12 ҳудудийал федереал резерв банкларни таъсис этди. Бу банклар ўз 
мусттақиллигига округларда молиявий шарт-шароитларни ташкил қилишда 
етарли даражада эгадирлар.
Федерал резерв тизими операцияларини мувофиқлаштириш учун 1923 
йилда Очиқ Бозор Инвестиция Қўмитаси (Open Market Investment Committee 
(OMIC) ташкил этилган. У Нью-Йорк, Бостон, Филадельфия, Чикаго ва 
Кливленда федерал резерв банклар бошқарувчиларидан ташкил топган эди. 
1930 йилда ОMIC Очиқ Бозор Сиёсати Бирлашмасига (Open Market Policy 
Conference (OMPC)) айлантирилди. У 12 та федерал резерв банкларни 
бошқарувчилари ва Кенгаш аъзоларидан ташкил топди. 
Биринчи жаҳон уруши оқибатида, 1929 йилда фонд бозори ҳалокатга 
учради, 1930 йиллардаги депрессия (турғунлик) ҳамда 1933 йилда Рузвельт 

---

30 
маъмурияти пул инструментлари моҳиятини яхши тушуниб амалга оширган 
ўзгаришлари асосий ва катта ролни ўйнади.
Шулардан бири – Депозитларни Суғурталаш Федерал Корпорацияси
(Federal Deposit Insurance Corporation (FDIC)), Очиқ Бозор Сиёсати 
Бирлашмаси бўлиб, унинг бу борадаги мақоми расмий жиҳатдан 1930 йилда 
тасдиқланган.Унинг Кенгашига аъзо банкларга резерв талабларини 
ўзгартириш ваколати берилган.
1935 йилда қабул қилинган Банк Қонуни (Banking Act) Федерал резерв 
тизимининг бугунги кундаги кўриниш таркибини пайдо қилган. Ўшанда 
Кенгаш сўзи Федерал резерв тизимининг Бошқарувчилар Кенгашига (Board 
of Governors) алмаштирилган эди. Ҳозирги кунда Бошқарувчилар Кенгаши 7 
та бошқарувчидан ташкил топиб, улардан бири Кенгаш раиси ҳисобланади. 
Молия вазири (Treasury Secretary) ва Пул муомаласи назорати назоратчиси 
(Comptroller of the Currency) Кенгаш таркибидан чиқарилган эди. ОМРС
бугунги кундаги Очиқ Бозор Федерал Қўмитаси (Federal Open Market 
Committee (FOMC)) номини олди. 
Ҳудудий резерв банкларнинг автономлиги, FOMC нинг рухсатисиз 
ҳукумат қарз операцияларини ўтказиш ваколати берилиши билан ажратиб 
қўйилган. Қонунда яна шу нарса ҳам қайд этилганки, Кенгаш ўзининг 
ҳуқуқини, ишчанлик фаоллигини барқарор ривожлантириш учун мос шарт-
шароит яратишга ишлатиши зарур. 
Федерал резерв банк конгрессдан ҳам, президентдан ҳам эркиндир, уларга 
бўй сунмайди. Аммо барча федерал резерв бошқарувчилари президент 
томонидан танлаб олинади ва конгресс томонидан тасдиқланади. 
Ўз вақтида ФРТ Раиси бўлиб 1979 йилларда ишлаган Пол Волкер (Paul 
Volcker), иқтисодий қўрсаткичларнинг пул массасининг ўсиш суръатини 
(money supply) - М1 агрегати) билан боғлаган эди. М1га муомаладаги пул 
(кассадан ташқари, ФРТ ва депозит муассасалар), туристик чеклар, талаб 
қилингунча бўлган депозитлар ва бошқа чек ҳисоблари, АТS ҳисоблари 
(Маблағларни автоматик ўтказиш) ва ҳаказо киради. 
1980 йилда депозит ва пул-кредит назорати муассасаларини назорат 
қилиш тўғрисидаги Қонун (Depository Institutions Deregulation and Money 
Control Act (MCA) резерв талаблар таркибини соддалаштирди ва кўпчилик 
(талаб қилиб олинадиган депозитлардан ташқари) депозитлар учун фоиз 
ставкасини юқоридан чегаралашни олиб ташлаш имконини берди. Аммо 
1982 йилда М1 иқтисодий индикатор сифатида М2 агрегатига биринчиликни 
бўшатиб берди. М2 агрегати асосини М1 агрегати ташкил этади ва уни сотиш 
учун сотиб олинган келишувлар, тунги евродолларлар, пул бозорининг 
депозит ҳисоблари, йиғилиб борадиган ва муддатли депозитлар (100 000 
доллардан ошмайдиган суммадагиси) ва умумий молиявий ҳисоблар бўйича 
қолдиқлар қўшимча равишда қўшилади. Ўша вақтдан бошлаб М2 агрегати 
қобилияти FOMCнинг ўта ишончли иқтисодий индикатори бўлиб қолмоқда, 
ўзининг афзаллигини кўрсатмоқда.

---

31 
М3 М2 дан ташкил топади унга 100 000 доллардан юқори бўлган 
муддатли депозитлар, муддатли евродоллар депозитлари ва пул бозорининг 
ўзаро институтционал фондларининг барча ҳисоблари ҳам қўшилади.