Ensiklopediyasi

DORIVOR 0 ‘SIMLIKLAR
Odamlar ham, hayvonlar ham kasallanishi 
mumkin. Lekin yowoyi hayvonga kim dori- 
darmon qilib beradi? Uning dorixonasi 
o'rmon. U o'rmonda o'ziga-o'zi o'simlikdan 
dori axtarib shifolanadi.
Qadim zamonlardayoq Janubiy Amerika 
hindulari kasal bo'lib qolgan puma (yowoyi 
mushuk)lar qandaydir daraxtning po'stlog'ini 
g'ajishini sezganlar. Hindular bu daraxt 
po'stlog'i qaynatmasi bilan bezgakdan azob 
chekayotgan kasal kish ila rn i davolab 
ko'rganlar. Shu yo'sinda xin daraxti kashf etil­
di (Janubiy Amerikani zabt etgan ispanlar bu 
daraxtni shunday deb ataganlar). Bu daraxt­
ning po'stlog'idan olinadigan xinin butun dun­
yoda bezgakka qarshi dori sifatida ishlatila- 
digan bo'ldi.
Bizning davrimizda esa maral bug'u olim- 
larga yangi dorivor o'simlik — levzeyani to- 
pishga yordam berdi. Kuz faslida bug'ular o'z 
raqibi bilan olishish maqsadida levzeya ildizi- 
ni kemiradilar. Aniqlanishicha, maral iste’mol 
qiladigan bu ildiz odamga ham kuch-quvvat 
bag'ishlaydi.
Lekin inson hamma vaqt ham hayvon 
ketidan ergashmagan. U dorivor o'simliklarni 
o'zi ham qidirib topgan.
Dorivor o'simliklarni izlash va amalda 
qo'llash bundan ming yillar ilgari boshlangan.
Qadimgi Misrda kasallar uchun ham, 
sog'lom kishilar uchun ham har oyning uchin- 
chi kunida kanakunjut moyini ichish rasm 
bo'lgan. Qadimda uyqusizlik kasalligiga
1— levzeya; 2— jenshen; 3— bo'yimodaron; 4— zub- 
turum; 5— valeriana; 6— dalachoy; 7— andiz.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yo'liqqan kishilar Yunoniston shaharlaridan 
biriga kelishgan. Bemor bu shahar aholisining 
ko'knori sharbatidan tayyorlagan ichimligini 
ichishi bilan tez uyquga ketgan. Ertasi kuni er- 
talab bu musofirlar dehqonchilik ma’budasi 
ibodatxonasiga kelib, uyqu keltiruvchi va 
og'riqni bosuvchi gulni kishilarga hadya etgani 
uchun 
m a’budaga 
m innatdorchilik 
bildirganlar.Ibodatxona kohinlari ko'knoridan 
gulchambar taqib yurishgan.
Ayrim hollarda dorivor o'simliklarni aniqlash 
insonga qimmatga tushgan, chunki dorivor 
o‘simliklar ta’sirini u dastlab o‘zida sinab 
ko‘rgan. Zubturum bargi oyoqdagi yarani tuzat- 
gan, qichitqi o‘t bargi esa kuydirgan. Bir qism 
limono't mevasi ovchiga kuni bo‘yi toliqmay 
hayvon ovlashga yordam beradi, mingdevona 
mevasi esa kishining qo‘l-oyog‘ini tirishtirib, 
esi past odamga o'xshab poyma-poy so'zla- 
shiga sabab boladi.
Rivoyatlarga ko’ra, dorivor zaharli belladon­
na o'sim ligi Shotlandiyadagi bir qishloq 
aholisining dushmandan qutulishiga yordam 
bergan. Qishloqni Daniya askarlari ishg'ol qil­
gan. Ular g'alaba sharafiga pivo ichib, 
g'oliblikdan maglublikka duchor bolganlar. 
Shotlandiyaliklar pivoga aralashtirib bergan 
belladonnaning zaharli sharbati daniyalik 
askarlarni shol qilib qo'ygan.
Qadim zamonlarda kishilarning bilim dara- 
jasi yetarli bolmaganligi tufayli o'simliklar ular­
ga sehrli va fusunkor bolib ko'ringan. Xazi- 
nalar yashiringan joyni topib beradigan, es- 
hushni olib qo'yadigan, sevmaganni sevdira- 
digan o'tlar borligiga ishonganlar. Odamcha- 
larga o'xshash jenshen va mehrigiyoh ildizi ha­
qida ko'pdan-ko'p afsonalar to'qilgan. Jen­
shen ildizining kuchsizlanib, holdan toygan 
kishilarga quwat bag'ishlashi, albatta, mo'jiza 
deb bilingan. Vaqtlar o'tishi bilan ilm va fan 
muayyan o'simlik"'ning qanday qilib davo 
bo'lishini tushuntirib berdi, afsonaviy gaplar 
esa, o'z-o'zidan yo'qolib ketdi.
Dorivor o'simliklarning shifobaxshligi — 
ular tarkibida ma’lum ta’sir qiluvchi kimyoviy 
moddalar: alkaloidlar, flavonoidlar, glikozinlar, 
vitaminlar, oshlovchi moddalar va boshqalar 
borligidadir.
Ko'pgina shifobaxsh o'simliklar tibbiyotda 
qo'llaniladi va hozirgi kunda ham kishilar 
o'simliklarning kimyoviy tarkibini mukammal 
o'rganishga erishdilar. Bu esa o'z navbatida 
yangi-yangi kashfiyotlarga olib keldi. Hozirgi 
kunda mog'or zamburug'i deb ataladigan 
zamburug'dan penitsillin dorisi tayyorlanmoqda.
Ba’zi dorivor o'simliklar, masalan, yalpiz plan- 
tatsiyalarda ko'paytirilmoqda; tishini yuvishdan 
erinmaydigan har bir kishi yalpiz moyidan har 
kuni bahramand bo'ladi. Yalpiz moyining asosiy 
qismini tashkil etgan modda - mentol tish po- 
roshogini xushbo'y qiladi. Mentol validol va 
boshqa yurak kasalligi dorilari, tinchlantiruvchi 
dorilarga, kosmonavtlaming ovqatlanish ratsio- 
niga kiradigan yalpizli karamelga ham qo'shiladi.
Mamlakatimiz yovvoyi holda o'sadigan 
dorivor o'simliklarga ham boy. O'rmonlarda 
marvaridgul o'sadi, undan yurak kasalligi bilan 
og'riganlarga dori tayyorlanadi, o'rmon etagi va 
nam o'tloq yerlarda o'sadigan valeriana 
o'simligildan tinchlantiruvchi dori ishlanadi. 
O'tloq yerlarda har qadamda dalachoy (uni xalq 
orasida 95 dardga davo boladi deyishadi), 
bo'yimodaron, ko'ko't, gazako't, qora andiz va 
boshqa dorivor o'simliklar o'sib yotadi.
Dorivor o'simliklarning organizmga ta’siri 
ularning tarkibidagi kimyoviy birikmalarning 
miqdoriga bog'liq. Bu birikmalar o'simlik­
larning qismlarida turli miqdorda to'planadi. 
Dori tayyorlash uchun o'simlikning kerakli 
qismlari turli muddatlarda yig'iladi; masalan, 
po'stlog'i, kurtagi erta bahorda, bargi o'simlik 
gullashi oldidan yoki gullaganda, meva va 
uruglari pishganda, ildiz, ildizpoyasi bahorda 
yoki kech kuzda olinadi.
Dorivor o'simliklar havo ochiq paytida, 
shudring ko'tarilgach yig'ib olinadi. Shuni esda 
tutish kerakki, ko'pchilik o'simliklarning tarkibi­
da zaharli moddalar boladi. Bunday dorivor 
o'simliklardan tayyorlangan dorilarda zaharli 
moddalar bir oz ortiqroq bolsa ham kuchli za- 
harlaydi yoki turli kasalliklarga yo'liqtiradi. Ado­
nis, angishvonagul, bangidevona, belladonna, 
issiriq, kuchala, marvaridgul, mingbosh, 
mingdevona va boshqalar shunday zaharli 
dorivor o'simliklar jumlasidandir. Shuning 
uchun o'simliklarni og'izga olmaslik, shu-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ningdek ularni yig'ib olayotgan paytda qo'lni 
ko'zga urmaslik kerak. O'simliklarni yig'ib ol- 
gandan keyin qo'lni yaxshilab yuvish lozim.
Ifloslangan va kasallangan o'simliklarni 
yig'maslik kerak. Dorixonada sizga qaysi 
o'simlikni qaysi paytda qanday qilib olish ha­
qida batafsil tushuntirib berishadi.
Dorivor o'simliklarni yig'ib olishda ular 
kelajakda ham o'sib ko'payishi uchun bir 
qismini qoldirish zarur.
Bolalar, odam larning dardiga davo 
bo'ladigan dorivor o'simliklarni yig'ib olishda 
sizlar ham o'z hissalaringizni qo'shishingiz 
mumkin.
DOSTON
Qadimdan kishilar uzoq ajdodlarining ba- 
hodirliklarini, el-yurt tinchligi va osoyishtaligi, 
mamlakat obodligi va farovonligi yo'lida olib 
borgan kurashlarini qo'shiq, afsona, rivoyat, 
ertak, doston kabi janrlarda tasvirlab, kuylab 
kelganlar. Bu janrlar ichida doston voqealar- 
ni keng qamrovda aks ettirishi, qahramon- 
larning xatti-harakatlarini, o'y-kechinmalarini 
batafsil tasvirlashi bilan alohida ajralib turadi.
«Doston» so'zi fors-tojik tilidan olingan 
bo'lib, u hikoya, sarguzasht, voqea, mojaro va 
ovoza qilish kabi ma’nolarni anglatadi. Badi- 
iy ijodda bu atama yirik hajmli voqeaband 
asarlarga nisbatan ishlatiladi.
Dostonlar ikki xil bo'ladi. Bir xil dostonlar 
xalq ijodkorlari— baxshilar tomonidan og'zaki 
yaratilib, do'm bira yoki boshqa cholg'u 
asboblari jo'rligida yoddan aytib yuriladi. Bu 
xildagi dostonlar xalq dostonlari yoki og'zaki 
dostonlar deb ataladi.
Xalq dostonlari o'ziga xos shakliy tuzilish- 
ga ega. Ularda she’riy parchalar bilan nasriy 
parchalar (proza) almashinib keladi. Bundan 
tashqari, butun yirik asarlar baxshi tomonidan 
do'mbira, dutor yoki boshqa cholg'u asbobi 
jo'rligida yoddan kuylanadi. Har bir baxshi to­
monidan ijro etilgan doston ilgari kuylangan 
dostonning yo aynan takroridan, yo unga bir 
qancha o'zgartirishlar kiritilgan variantidan 
iborat bo 'la d i. M asalan, o'zbek xalq
dostonlaridan «Alpomish»ning o'ttizdan ortiq, 
«Guro'g'li»ning saksondan ortiq variantlari 
bor. Yuqoridagilardan tashqari, o'zbek xalq 
baxshilari tomonidan kuylab kelingan «Rus- 
tamxon», «Murodxon», «Shirin bilan Shakar», 
«Orzigul» , «Yusuf va Ahmad» kabi juda ko'p 
dostonlar ham borki, ular hozirga qadar xal- 
qim izning go'zal va barhayot madaniy 
qadriyatlarini tashkil etadi.
Baxshilik, ya’ni doston kuylash an’anasi 
xalq orasida hozirga qadar saqlanib qolmoq- 
da. Bu an’anani asrimizning birinchi yarmida 
Fozil Yo'ldosh o'g'li, Ergash Jumanbulbul 
o'g'li, Muhammadqul Jonmurod o'g'li Po'lkan, 
Islom shoir Nazar o'g'li, Mardonaqul Avliyoqul 
o 'g 'li kabi yirik baxshilar rivojlantirgan 
bo'lsalar, 50 — 80-yillarda Ahmadjon Soib- 
nazar o'g'li, Bo'ri Ahmad o'g'li, Qodir Rahim 
o'g'li kabilar davom ettirdilar. Hozir esa ana 
shu baxshilarning farzandlari va shogirdlari 
baxshichilik yo'lidan borib, ijod qilmoqda.
Dostonning ikkinchi xili yozma shaklda- 
gi dostonlardan iborat bo'lib, u asosan yoz­
ma adabiyotga xosdir. Alisher Navoiyning 
«Xamsa»siga kirgan besh doston, «Lison 
ut-tayr», Muhammad Solihning «Shayboniy- 
nom a», H u va yd o n in g « R ohati d iI» , 
N is h o tiy n in g «H usn va D iI» , S o b ir 
Sayqaliyning «Bahrom va Dilorom», Sayyo- 
diyning «Tohir va Zuhra» kabi asarlari 
she’riy yo'lda bitilgan yozma dostonlarning 
go'zal namunalaridan hisoblanadi.
Yozma dostonlarning yaratilishida xalq 
dostonlari katta zaminlik vazifasini o'tadi. 
Doston yozish an’anasi 20-asr adabiyotida 
ham davom etdi. Hamid Olimjonning «Oygul 
bilan Baxtiyor», «Semurg' yoki Parizod va 
Bunyod», Oybekning «Zafar va Zahro», «Bax- 
tigul va Sog'indiq», Maqsud Shayxzodaning 
«Uchinchi o'g'il», Saida Zunnunovaning «Ruh 
bilan suhbat», «Qo'shnilarim», «Alla», Erkin 
Vohidovning «Nido», «Palatkada yozilgan 
doston», «Ruhlar isyoni», Sulton Jo'raning 
«Zangori gilam», Quddus Muhammadiyning 
«Q o'ng'izoy bilan Sichqonboy», Hasan 
Po'latning «Polvon», Po'lat Mo'minning 
«O'rinbosarlar» kabi dostonlari shular jum- 
lasidandir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

DOVUL
Dovul avjiga chiqishi- 
dan ancha ilgariyoq 
uning yaqinlashayotgan- 
ligi seziladi. Qilt etgan 
shamol esmaydi. Kun 
dim bo'ladi. Dovul kela- 
yo tg a n lig in i dastlab 
jonivorlar sezadi. Jum­
ladan, qushlar inlariga 
bekinib oladi, yoki u yer, 
dam bu yerga qo'nib, 
sarosim ada ch irq il- 
layveradi. Vahimali qora bulutlar paydo 
bo'ladi. Dovul!
Ulkan qop-qora bulut shiddat bilan bosti­
rib kelaveradi. Birdaniga keskin shamol esa 
boshlaydi. Dam-badam momaqaldiroq gum- 
burlab, agar tun payti bo'lsa, ko'zni qamash- 
tiradigan darajadagi chaqmoqlar zulmatni 
yoritadi.
Dovul quturganidagi shovqin bamisoli ar- 
tilleriya otishmalarini eslatadi. Avjga chiqqan 
shamol bosimi ta’sirida ko'l va suv omborlari- 
da suv bir tomonga to'planishi, katta daraxt­
lar ham misoli qamishdek egilishi, ko'pincha 
ildizi bilan qo'porilishi mumkin.
Ekvator yaqinida, janubiy dengizlar ustida 
eng kuchli dovullar ro'y beradi. Bunday dovul- 
lar, odatda. Tropik siklonlar yoki tayfunlar deb 
yuritiladi. Kuchli shamol yuzlab kilometrli ulkan 
doira bo'ylab yeladi. Aylanayotgan butun havo 
massasi tobora oldinga harakatlanib, dengiz- 
da dahshatli to'lqinlar ko'taradi, quruqlikdagi 
jami mustahkam qurilmagan uy-joy binolari va 
boshqa inshootlarni vayronaga aylantiradi.
Kuchli uyurmalar, quyunlar, ayniqsa, xavf- 
lidir. Ular qora bulutning chekka paxmoqsifat 
qismlarida momaqaldiroq bilan hosil bo'ladi. 
Bunda yerdan ko'tarilayotgan yoki uning yu- 
zasi ustida aylanib yurgan sovuq va issiq, 
kuchli va sust ulkan havo oqim lari 
to'qnashadi.
Quyun quturib aylanib pastlashar ekan, 
qarshisidan unga tortilayotgan havo yoki suv 
oqimi yuqoriga ko'tarila boradi. Bundan
quyunning qalinligi ba’zan bir necha yuz metr­
ga yetadi. Quyun ustunining ichki tomonida 
havo oqimi pastga yo'naladi, ustunning tash­
qi tomonida esa burama tarzda yuqoriga in- 
tiladi. Quyun «xartumi» nimaga tegsa, uni 
o'ziga ilashtirib ketadi.
Ayniqsa, Shimoliy Amerikaning janubiy 
qismida kuchli tornado quyunlari tez-tez ro'y 
berib turadi. «Tornado» ispan tilida «aylanuv- 
chi» degan ma’noni anglatadi.
Tornado quyunlari ko'pincha hayvon va 
odamlarni, hatto kichikroq uylarni ham osmon- 
ga ko'tarib yuboradi.
Dovul 200 metrdan 6 kilometrgacha keng- 
likdagi uzun ensiz polosa bo'ylab hara- 
katlanadi. U odatda momaqaldiroq bilan bir­
ga ro'y beradi.
Qora dengiz shimolining ayrim joylarida 
vaqt-vaqti bilan sovuq dovul shamoli— bora 
esib turadi. Bu shamol telegraf ustunlarini 
ag'daradi, tomlarni uchirib ketadi, daraxtlar- 
ni sindiradi, ko'rfazni qaynab turgan qozonga 
aylantiradi.