Ensiklopediyasi

BOBUR ZAHIRIDDIN MUHAMMAD
(1483 — 1530)
T o s h k e n t s h a h rid a g i N avoiy shoh 
ko 'c h a s id a n bo rib, S h a y x o n to h u r to r 
ko'chasiga burilsangiz, sharqona usulda 
qurilgan, salobatli maqbaraga ko'zingiz 
tushadi. Bu 15-asr oxirida Toshkent viloyati 
hokimi bo'lgan Yunusxon maqbarasidir. Yu- 
nusxon mashhur shoir va davlat arbobi 
Boburning ona tomondan bobosidir. Shoir­
ning onasini Qutlug' Nigorxonim deyishar- 
di, u o'qimishli va madaniyatli ayol bo'lib,
o'g'lining tarbiyasiga katta e’tibor bergan. 
Boburning otasi Umarshayx Mirzo esa 
Farg'ona viloyatining hokimi bo'lgan, u Amir 
Temurning uchinchi farzandi Mironshohning 
nabirasi Sulton Abusaid Mirzoning o'g'li edi.
Bobur 14-fevralda Farg'ona vodiysidagi 
Axsi qal’asida dunyoga kelgan. U o'n ikki 
yoshda ekanligida otasi Umarshayx fojiali 
halok bo'lgan. Shundan keyin Bobur otasi 
o'rniga Farg'ona viloyatiga hokim bo'ldi. 
Shu vaqtdan e’tiboran uning davlat arbobi 
va sarkarda sifatidagi mustaqil faoliyati 
boshlandi.
U Movarounnahrda ulug' bobosi Sohib- 
qiron Amir Temur saltanati kabi markaz- 
lashgan qudratli davlat barpo qilish rejasi- 
ni tuzadi, shu maqsadda Samarqand tomon 
yurish boshlaydi va 1497-yil kuzida uni 
qo'lga kiritadi. Ammo, uzoq muddatli qamal 
oqibatida shahar iqtisodi izdan chiqqan, 
hatto yem ish to p is h ham m ushkul 
bo'lganligidan, Samarqandni tashlab keta­
di. Bu orada yosh hukmdorning raqiblari, 
uning S am arqandda e ka n lig id a n foy- 
dalanib, Andijonni o'z ixtiyorlariga olgan 
edilar. Shu bois Bobur tog'alari huzuriga -
Toshkentga qarab yo'l oladi. Bir necha 
urinishlardan keyin 1498-yil yozida Andijon­
ni qaytarib olishga muvaffaq bo'ladi.
1500-yilning kuzida Bobur Samarqandni 
ikkinchi bor egallaydi. Ammo u yerda bu sa- 
far ham mustahkam o'rnashib qola olmay­
di - katta qo'shin bilan kelgan Shayboniy- 
xon tazyiqi ostida shaharni tark etishga va 
yana Toshkentga ketishga majbur bo'ladi.
Yod etmas emish kishini g'urbatta kishi,
- misrasi bilan boshlanuvchi m ashhur 
ruboiysi va:
Jonimdin o'zga yori vafodor topmadim,
Ko'nglimdan o'zga mahrami asror top­
madim, - bayti bilan boshlanuvchi g'azali 
Boburning shu yillardagi og'ir ruhiy kayfiyati 
va iztiroblarini jonli va ta’sirchan ifodalaydi.
1504 yili Shayboniyxon Andijonni ham 
qo'lga kiritgandan so'ng Bobur janubga 
qarab yurish qildi va Kobul ulusida o'z
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Zahiriddin Muhammad Bobur. Rassom M. Nabiyev.
hokimiyatini o'rnatdi. 1505-1515-yillarda u 
Movarounnahrga qaytishga bir necha bor uri- 
nib ko'rdi. Ammo bu urinishlaridan natija chiq- 
madi.
1519-1525-yillar oralig'ida Bobur Hindis­
ton viloyatlariga bir necha bor harbiy yurish 
uyushtiradi va, nihoyat, 1526-yilning aprelida 
asosiy raqibi Sulton Ibrohim Lo'diyning yuz 
ming kishilik qo'shinini tor-mor keltirib, Dehlini 
ishg'ol qiladi. Oradan ko'p o‘tmay ikkinchi yi­
rik sarkarda Rano Sango ustidan ham zafar 
qozonib, Hindistonni butkul zabt etadi. Agra- 
ni o'ziga poytaxt sifatida tanlaydi. Shundan 
keyin Hindistonda katta qurilish va obodon- 
lashtirish ishlarini boshlab yuboradi va bu yurt- 
da bir necha asr hukm surgan boburiylar su- 
lolasiga mustahkam asos soladi. Bu sulola 
Hindistonda 300 yilga yaqin hukmronlik qilib, 
mamlakat tarixida katta iz qoldirdi. Boburiy­
lar mamlakatda qabilalar va dinlar o'rtasidagi 
nizolarga chek qo'yib, ilm-fanni, madaniyat- 
ni rivojlantirishga, qurilish va obodonlashtirish 
ishlariga katta e’tibor berishdi. Javoharla’I
Neru boburiylar hukmronligi davrida madaniy 
sohada amalga oshirilgan ishlarni ta’riflab 
shunday degan edi: «Bobur Hindistonga 
kelgandan keyin katta siljishlar yuz berdi va 
yangi rag'batlantirishlar hayotga, san’atga, 
m e ’m o rlikka toza havo baxsh etdi, 
madaniyatning boshqa sohalari esa bir- 
birlariga tutashib ketdi».
Bobur to'la ma’noda ulug'vor, nihoyatda 
iste’dodli va, ayni zamonda, juda murakkab 
siymo. Uning shaxsiyatini chuqur ichki 
madaniyat va sof insoniy fazilatlar, serqirra 
tug'ma qobiliyat va donolik, qomusiy bilim 
va katta hayotiy tajriba bezab turadi.
Shoirning ijodi 1500-yilda — Samar- 
qandni ikkinchi bor ishg'ol qilgan davrda 
boshlangan. Shu shaharda atrofiga ijodkor- 
larni to'plab, she’riyat bazmlari, mushoiralar 
o'tkazgan. Alisher Navoiy uning eng sevgan 
shoiri edi.
Bobur Samarqandda ekanligida Alisher 
Navoiydan maktub oladi va unga javob xati 
yo'llaydi. Ammo ulug' shoirning vafoti oqi- 
batida bu yozishma to'xtab qoladi.
1506-yilda Bobur Hirotga borganida Ali­
sher Navoiy qadamjolarini ziyorat qiladi, bu­
tun safari davomida Navoiy yashagan uyda 
to'xtab, buyuk shoirga chin ixlosi va chuqur 
hurmatini bajo keltiradi.
Bobur ijodiy faoliyatini ruboiy va g'azallar 
yozishdan boshlagan edi. Umrining oxirida 
esa sohibi devon adib sifatida shuhrat qo- 
zondi.
«Boburnoma» («Vaqoye’») Boburning 
shoh asaridir. Qomusiy mazmundagi bu 
tarixiy-voqeiy va ilmiy-badiiy asarda adib
16-asrda Movarounnahr, Afg'oniston va 
Hindistonda yuz bergan muhim ijtimoiy-siyo- 
siy voqealar va ko'plab tarixiy shaxslar fa­
oliyatini haqqoniy bayon etgan. Mazkur 
mamlakatlarda yashovchi xalqlarva qabila- 
larning tarixi, urf-odatlari, kasb-u hunar, 
shuningdek, shahar va qishloqlari tabiati, 
yer osti boyliklari, hayvonot va nabotot ola- 
mi to'g'risida juda qimmatli va ishonchli 
ma’lumotlar bergan.
Asrlar davomida butun dunyo olimlari- 
ning diqqatini o'ziga tortib kelgan bu ulkan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tarixiy badiiy yodgorlik ko'pgina xorijiy (fors, 
ingliz, nemis, golland, fransuz, turk, urdu, rus va 
boshqa) tillarga tarjima qilingan, qator mam- 
lakatlarda bir necha marotaba nashr etilgan.
Adib badiiy yuksak g‘azal va ruboiylari bilan 
ham mashhurdir. Uning nazmiy asarlari o'zining 
sam im iyligi va ravonligi, o'ynoqiligi va 
ta’sirchanligi bilan o'quvchilarni o'ziga rom eta­
di.
Boburning Movarounnahrda qaytadan 
markazlashgan katta davlat tuzish orzusi amal- 
ga oshmadi. U kindik qoni to'kilgan tuproqni 
tark etib, o'zga yurtda ona-Vatanini sog'inib 
yashashga majbur bo'ldi. Bu holat uning 
she’riyatida ham aks etgan:
Tole’ yo'qki jonimg'a balolig' bo'ldi.
Har ishniki, ayladim xatolig' bo'ldi.
O'z yemi qo'yib Hind sori yuzlandim,
Yo rab, netayin, ne yuz qarolig' bo'ldi.
Shukronalik, hayot go'zalliklari va tabiat 
ko'rkamliklaridan bahramandlikka undash, dun­
yo lazzatlari va chin do'stlar davrasida 
bo'lganidagi quvonch, bahor latofati va sozlar 
navosidan yayrash shoir devonidagi ko'plab 
she’rlarda bosh g'oya darajasiga ko'tarilgan. 
Hayotsevarlik Bobur ijodida insonni ulug'lash, 
uning erk-huquqini va orzu-intilishlarini qadrlash, 
unga baxt-saodat tilash g'oyalari bilan uyg'un 
holda bir yaxlitlikni tashkil etadi. Shoir Insonga 
qarata dil-dilidan:
Sendin ayr-u naylagaymen aysh-u sahbo 
xushlig'in
Ki, sening uchun tilarmen barcha dunyo 
xushlig'in! —
deb xitob qiladi. Ayni zamonda, Bobur insonni 
«bor elga» — butun insoniyatga halol xizmat qi- 
lishga, xalq manfaatlari yo'lida ezgu amallarga, 
o'z faoliyati bilan dunyoda yaxshi nom qoldirish- 
ga da’vat etadi:
Bori elga yaxshilig' qilg'ilki, mundin yaxshi 
yo'q
Kim, degaylar el aro «qoldi falondin yax­
shilig'!»
Bobur yaratgan yana bir asar — «Risolai 
aruz»da Sharq she’riyatining muhim nazariy
va amaliy masalalari necha o'nlab yirik o'zbek 
va fors ijodkorlar meroslaridan olingan mi- 
sollarning tahlili asosida yoritilgan. Bu ilmiy 
asar Boburning adabiyotshunos sifatidagi 
noyob iste’dodini ravshan namoyish etadi.
H indistonga yurishlar davrida Bobur 
«Mubayyin» asarini yozadi. Masnaviy tarzida 
yozilgan bu asar islom huquqshunosligi va 
shariat aqidalariga oid. Bobur merosida 
shuningdek harb ishlari va musiqa san’atiga 
bag'ishlangan risolalar ham mavjud.
Umri davomida bir necha bor og'ir xasta- 
liklarga chalingan Bobur 26-dekabrda Agra- 
da vafot etgan. Uning xoki, o'z vasiyatiga 
ko'ra, keyinchalik Kobul shahriga keltirilib, 
«Bog'i Bobur»ga dafn etilgan.
BOKS
Bokschining zarbasi qancha kuchga ega? 
Buni juda aniq bilish mumkin. Bokschi max­
sus asbobga o'rnashtirilgan charm yos- 
tiqchani zarb bilan uradi. Prujina siqiladi va 
strelka prujina qanday kuch bilan siqilganini 
ko'rsatadi.
Boks bilan shug'ullanmaydigan kishining 
zarbasi 60—80 kilogramm keladi. Mashhur 
bokschilarning zarbasi esa 300 kilogrammga 
boradi. Ularning zarbasi shuning uchun ham 
kuchliki, bokschilar faqat qo'l bilangina emas, 
balki butun gavda bilan intilib zarba beradi- 
lar. Bunday qattiq zarba natijasida bokschi o'z 
barmoqiarini shikastlantirishi va raqibini ham 
mayib qilishi mumkin. Shuning uchun oii- 
shuv oldidan bokschilar qo'l panjalarini bint
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bilan mahkam bog'laydilar va ichiga jun 
to‘lg‘izilgan qo'lqop kiyadilar.
Musobaqalarda bir xil vazndagi bokschi- 
lar uchrashadilar. Bokschilar shuningdek 
malakasiga qarab, o'spirinlar va yigitlar esa 
yana yoshiga qarab guruhlar (13-14; 15-16;
17— 18 va 18 yoshdan yuqori yoshlilar)ga 
bo'linadi. Kattalar va yigitlarning yosh guruh- 
lari o'z navbatida o'smirlar 15, o'spirinlar 
(yoshlar) 13 va kattalar 12 vazn toifasiga 
bo'linadi. Musobaqa vaqtida qorindan past- 
ga, ensaga va orqaga, shuningdek yiqilgan 
raqibni urish taqiqlanadi. Boksda 2 minut- 
dan 5 raund bellashadilar. Orada 1 minutdan 
tanaffus qilinadi. 14— 15 yoshdagi sportchi- 
lar 1,5 minutdan 2 raund boks tushadilar. 
Kim raqibiga ko'proq aniq zarba bersa [buni 
maydoncha(ring)ning to'rt tarafida o'tirgan 
hakamlar ochkolarni hisoblab, so'ng belgilay- 
dilar] yoki kim raqibini nokaut qilsa (ya’ni 
qattiq zarba natijasida raqibi yiqilib, jangni 
davom ettira olmasa), o'sha bokschi g'olib 
hisoblanadi.
O'zbek boks maktabi dunyoda e’tirof etil- 
moqda. B o ksch ila rim iz AQ SH, Kuba, 
Polsha, Ruminiya, Vengriya, Buyuk Britaniya 
charm qo'lqop ustalari qatori xalqaro muso­
baqa va qit’a turnirlarida faxrli o'rinlarni egal- 
lamoqdalar. Rufat Risqiyev, Artur Grigoryan, 
Muhammadqodir Abdullayev, O'tkirbek Hay- 
darov, Ruslan C hagayev, T o 'lq in b o y
Turg'unov, Dilshod Yorbekov, Lazizbek 
Zokirov, va boshqalarning nomi jahonga tanil- 
gan.