Endokrin tizimi patofiziologiyasi

Ayrisimon bez buzilishi 
Ayrisimon bez gormoni timopoetin T-limfotsitlar etilishining parakrin 
regulyatori rolini o‘ynaydi. Bundan tashqari, u umumiy qon oqimiga kiradi va 
immun tizimining boshqa organlari va hujayralariga masofadan ta’sir qiladi. 
Immun tizim buzilishlarining patogenezi, timoektomiya, bezdagi destruktiv 
jarayon yoki uning giperplaziyasi, asosan timus bezining endokrin funksiyasining 
buzilishi bilan bog‘liq. 
Epifiz funksiyasi buzilishi 
Melatonin gormoni keng ko‘lamli fiziologik faollik bilan ajralib turadi; 
shuning uchun epifizning (epifiz) gipofunksiyasi yoki giperfunksiyasi har xil 
ko‘rinishga ega. Eksperimental hayvonlardagi bezni jarrohlik yo‘li bilan olib 
tashlash yoki melatoninni kiritish endokrin bezlar (qalqonsimon bez, buyrak usti 
bezlari, jinsiy bezlar), buyraklar va boshqa organlar faoliyatining davriy ritmlarini, 
lipid va oqsil peroksidatsiyasining holatiga qarab o‘zgartiradi. Melatoninning 
haddan tashqari sekresiyasi, balog‘at yoshiga yetishning kechikishiga (gormonning 
antigonadotrop ta’siridan), hissiy ohangning pasayishiga, depressiv holat 
rivojlanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Janubdan shimolga doimiy ravishda ko‘chib 
o‘tgan odamlarda ko‘pincha apatiya, uyquchanlik va charchoq bor, bu ehtimol, 
kunning yorug‘lik soatlari davomiyligining pasayishi tufayli melatoninning yuqori 
sekresiyasiga bog‘liq. epifiz bezi yetishmasligining sabablari bezning organik 
shikastlanishi, qon tomir patologiyasi va xavfli o‘smalardir. Erta balog‘at yoshi va 
qarishning tezlashishi ba’zi sabablari epifiz bezining gipofunsiyasi bilan bog‘liq 
bo‘lib, buni gormonning antioksidant ta’sirining susayishi bilan izohlash mumkin. 

---

STRESS VA UMUMIY ADAPTATSION SINDROM 
Tibbiyotning yutuqlaridan biri bu ichki sekresiya bezlari, xususan, gipofiz 
bezi va buyrak usti bezi po‘stlog‘i tizimining organizmni patogen omillar ta’siriga 
moslashishidagi muhim rolini ochib berishda Kanadalik olim G. Selening stress 
to‘g‘risidagi nazariyasi keng tarqalgan. 
"Stress" atamasi (inglizcha stress-kuchlanish) organizmning o‘ziga xos 
bo‘lmagan reaksiyasini bildiradi, bu har qanday kuchli ta’sirot(stress) ta’sirida 
yuzaga keladi va organizmning ximoya tizimlarini qayta qurish bilan birga keladi. 
G. Sele turli xil stress omillariga (travma, infeksiya, gipotermiya, zaharlanish, 
behushlik, mushaklarning yuki, kuchli his-tuyg‘ular va boshqalar) qaramay, 
ularning hammasi timus bezida, buyrak usti bezlari, limfa tugunlari, qon tarkibi va 
metabolizmda bir xil turdagi o‘zgarishlarni keltirib chiqarishiga e’tibor qaratdi.
Sichqonlar ustida o‘tkazilgan tajribalarda u odatdagi uchlikni kuzatdi:
1. Buyrak usti bezi po‘stlog‘ining gipertrofiyasi.
2. Timik-limfa apparati involyutsiyasi. 
3. Oshqozon va o‘n ikki barmoqli ichak shilliq qavatida gemorragik yaralar. 
Stressni uchta mos keladigan bosqichga ega bo‘lgan 
umumiy adaptatsion 
sindrom
sifatida namoyon qiladi: xavotir, qarshilik, charchoq va boshqalar.
Xavotirlik bosqichi - bu tananing himoya kuchlarini shoshilinch ravishda 
safarbar qilishni anglatadi. Bu shok va shokka qarshi fazasi bilan tavsiflanadi. 
Shok fazasida mushaklarning gipotenziyasi va arterial gipotenziya, gipotermiya, 
gipoglikemiya, qon oqishi, eozinopeniya, kapillyar devorlar o‘tkazuvchanligining 
ortishi kuzatiladi. Limfoid to‘qimalarning involyutsiyasi, azotning salbiy 
muvozanati, oshqozon yarasi katabolik jarayonlarning ustunligini ko‘rsatadi. 
Shokka qarshi fazasining xarakterli belgilari qarama-qarshi yo‘nalishdagi 
o‘zgarishlar (qon bosimi, mushak tonusi, qonda glyukoza konsentratsiyasi ortishi) 
bo‘lib, qarshilikning keyingi bosqichini rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Shokka qarshi 
fazasidagi asosiy patogenetik bo‘g‘in kortikotropin va glyukokortikoidlar (kortizol) 
sekresiyasining barqaror o‘sishidir. Qarshilik bosqichida buyrak usti bezi 
postlog‘ining gipertrofiyasi va ko‘p miqdorda gormonlar ajratib chiqarishi, 
anabolik jarayonlar faollashishi va glyukoneogenez kuchayishi kuzatiladi. 
Shuni ta’kidlash kerakki, buyrak usti bezi po‘stlog‘ining patogen omilga 
funksional faolligini oshirib javob berish qobiliyatini birinchi bo‘lib A.A. 
Bogomoles XX asrning boshlarida tasvirlagan. Biroq, o‘sha paytda bu hodisaga 
hali umumlashtiruvchi qonuniyatlariga ahamiyati berilmagan edi. 

---

Patogen omilning uzoq muddatli ta’siri bo‘lsa, moslashish buziladi. Buyrak 
usti bezi postlog‘ining funksional zaxiralari keskin pasayishi va atrofiyasi, qon 
bosimining pasayishi, oqsil moddalarining parchalanishi, qarshilik darajasidan 
rezistentlik bosqichiga o‘tishni kuzatiladi. 
Stressning oqibatlari stress omilining kuchi va davomiyligiga, organizmning 
himoya qobiliyatiga bog‘liq. 
Adaptatsiya sindromining biologik ahamiyati nafaqat ikkinchi, eng uzoq 
davom etadigan bosqichda organizmning stress holatini keltirib chiqaruvchi omilga 
qarshilikni kuchayishi, shuningdek, unchalik kuchli va uzoq davom etmaydigan 
stressga organizmning shu ta’sirotga xos bo‘lmagan qarshiligini rivojlanishi yoki 
oshirishi mumkinligidadir. Bu letal faktorlar ta’siriga giperergik reaksiyalarning 
oldini olish yoki yallig‘lanishnini sekinlashtirish, patogen omillar ta’sirida yurak, 
buyrak va boshqa organlarning shikastlanishini pasaytirish bilan namoyon bo‘ladi. 
Kortikotropin va kortikosteroidlarni ta’sirotga xos bo‘lmagan qarshilikning paydo 
bo‘lishida muhim rol o‘ynaydi, shuning uchun ularni adaptiv gormonlar deb 
atashadi. 
YEngil va o‘rtacha stimullarning tanaga muntazam ta’siri (masalan, sovuq 
dush, jismoniy mashqlar) endokrin tizimning moslashuvchan reaksiyalarga 
tayyorligini oshiradi. Aksincha, haddan tashqari kuchli omillari ta’sirida paydo 
bo‘ladigan stressli holat, distress deb ta’riflanadi.
Moslashuvning yetishmasligi yoki uning teskari yo‘nalishda og‘ishi, G. 
Selening fikriga ko‘ra,