Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

SUV-EKOLOGIK FAKTOR 
 
O‘simliklar tanasining 50-90% suvdan iborat bo‘ladi. Ayniqsa 
uning sitoplazmasi suvga juda boy (85-90%), hujayra organellalarida 
ham suv ko‘p bo‘ladi. O‘simlikning sersuv mevalari, yumshoq 
barglari va ildizlari suvga juda boy. Lekin urug‘larda, ayniqsa moyli 
ekinlar urug‘ida suv juda kam bo‘ladi. Suv o‘simliklar hayotida 
nihoyatda, muhim ahamiyatga ega. Chunki ular tanasidagi barcha 
bioximiyaviy protsesslar suvli muhitda boradi. Suv deyarli barcha 
moddalarni o‘zida eritgan holda o‘simliklarda transport vositasi 
sifatida hizmat qiladi. O‘simliklarning suv bilan ta’minlanishi 
ularning o‘sish sharoiti bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, bu 
ekologiyaning 
birdan 
bir 
muhim 
muammosisi 
hisoblanadi. 
O‘simliklar suv bilan ta’minlanishining bir oz izdan chiqishi ham 
o‘simlik qoplamida tuzatib bo‘lmaydigan darajadagi o‘zgarishlarga 
sabab bo‘lishi mumkin. 
Suv o‘simliklarning o‘sishida bevosita muhim rol o‘ynaydi. 
hujayralar ichida suv ta’sirida hosil bo‘ladigan turgor bosim 
hujayralarning 
hali 
elastik 
bo‘lmagan 
yosh 
qobig‘ining 
cho‘ziluvchanligini ta’minlaydi. Bu asa hujayralar xajmining 
kattalashishiga imkon beradi. Shuning uchun suvsizlik o‘sishni 
sekinlashtiradi, chunki bunda hujayralar to‘liq chuzilmaydi. 
Hujayralar qobig‘ining elastikligi kamayib borishi (sellyuloza 
to‘planishi) tufayli o‘simlik suv bilan yetarli ta’minlangan taqdirda 
ham ular to‘liq kattalashmaydi. 
Suv tanqis bo‘ladigan kunduzgi vaqtda o‘simliklar poyasining 
diametri tungi vaqtdagiga qaraganda kichikroq bo‘ladi. Bu esa turgor 
holatlar farqiga bog‘liq. Shuning uchun o‘simliklarning yer ustki 
qismlari asosan tungi soatlarda o‘sadi, chunki bu vaqtda suvning 
transpiratsiya tufayli sarflanishi kamayadi va turgessensiya tiklanadi. 
O‘simliklar hosil qilgan qypyq modda mahsuloti ular suv bilan 
qanchalik ta’minlanganini ifodalaydigan asosiy ko‘rsatkichlar 

---

hisoblanadi. O‘simliklarning suv bilan ta’minlanishi ularning tashqi 
morfologiyasida, anatomik strukturasida, guruhlardagi holatga va 
o‘simlik qoplamining zonal tarqalishida chuqur iz qoldiradi. 
Lekin o‘simliklar uchun faqat suvning miqdori emas, balki 
uning atmosferadagi va tuproqdagi holati muhim rol o‘ynaydi. 
O‘simliklar suvni asosan holatda iste’mol qiladi. Mu’tadil va sovuq 
iqlim mintaqalarida qattiq fazadagi suv o‘simliklarga juda katta 
bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Qor o‘simliklar o‘sadigan joydagi issiqlik 
rejimida katta ahamiyat kasb etishidan tashqari, yog‘ingarchilik kam 
bo‘ladigan bahor vaqtida muhim rol o‘ynaydi eriyotgan qor suvlari 
ayniqsa boshlagan o‘simliklar ko‘p miqdorda suv talab etadigan 
vaqtda tuproqdagi suv talabvaqtda tuproqlagi suv zapasini to‘ldiradi. 
Bundan tashqari, eriyotgan qor suvlari ko‘p jihatdan daryolarga oqib 
tushayotgan suv miqdorini belgilaydi, bu esa o‘tloq o‘simliklari 
evolyutsiyasiga katta ta’sir ko‘rsatadi.muz qoplami belgilaydi, bu esa 
o‘tloq o‘simliklari evolyutsiyasiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Muz 
qollami o‘simliklarni siqib qo‘yib, ularga nobud qiladigan darajada 
tasir ko‘rsatadi, hujayralar oralig‘ida hosil bo‘lgan muz esa ularni 
mexanik zararlaydi. Qishda yer yuzasida muz qoplami hosil bo‘lgan 
taqdirda madaniy va yovvoyi o‘simliklar butunlay nobud bo‘ladi. 
Tuman vaqtida daraxtlar shoxiga va o‘tlar bargiga tushgan qirov 
yoki hosil bo‘lgan yupqa muz qollami ma’lum darajada suv
 
to‘planishiga imkon beradi; erigan vaqtda esa bir qismi yerga 
singadi, yana bir qismi havoga bug‘lanib ketadi. Vegetatsiya davrida 
suv atmosferadan asosan suyuq holatda tushadi. Yomg‘ir, uning 
miqdori, yog‘ish muddati yog‘ish tezligi, shuningdek, ularning 
boshqa faktorlar-temperatura, shamol va 
xokazolar 
bilan 
bog‘liqligi ahamiyatga ega. Yog‘in miqdori, odatda, millimetr bilan 
ifodalanadi. Bir millimetr yog‘in 1m
2
yuzaga tushgan 1l suvga teng 
bo‘ladi. 
O‘rta Osiyo sharoitida yog‘in miqdori mazkur joyning dengiz 
sathidan qanchalik balandlikda joylashganligiga bog‘liq. Lekin ayni 
vaqtda u yil sayin o‘zgarib turadi. 
Yillik yog‘in miqdori iqlim sharoiti hakida faqat umumiy 
tasavvur beradi. Hozircha yerga qancha miqdoda yog‘in tushishi va 
uning qancha qismini o‘simliklar o‘zlashtirishi haqida aniq fikr 
aytish qiyin. Buning uchun birinchi navbatda yog‘inning fasllar 
bo‘yicha taqsimlanishi, yog‘in turi(yomg‘ir, qor, do‘l, qirov) va 
suyuq holatdagi yog‘in qaysi xolatda bo‘lishi (sel, tomchilab 
yog‘adigan 
va 
yomg‘ir)ni 
bilish 
kerak. 
Bundan 
tashqari, 
yog‘ingarchilik qanday tuproqqa tushishini, yonbag‘irning tikligi va 
qiyaligini hisobga olish kerak bo‘ladi. Chunki bular haqida ta’riflab 
berish mumkin bo‘ladi, lekin yog‘in miqdori haqidagi aniq 

---

ma’lumotlarni (yog‘inning fasllar bo‘yicha taqsimlanishidan 
tashqari) 
bilmaymiz. 
Chunonchi, 
yog‘inning 
qancha 
qismi 
o‘simliklarning yer ustki qismiga tushadi? Ma’lumki, kuchli yog‘in 
vaqtida faqat archa panasidagina emas, balki turang‘il va terak 
panasida ham saqlanish mumkin. 
Biz yog‘inning qancha qismi (ayniqsa bahorning oxirlarida va 
yozda) yalanglik yoki u yoki bu turdagi o‘simlik bilan qoplangan 
tuproq satxidan bug‘lanib ketishini bilmaymiz. O‘simliklar suv 
iste’mol qilishiga qarab, faqat yog‘in hisobiga yashaydigan va ham 
yog‘in, ham tuproq namligi hisobiga yashaydigan xillarga bo‘linadi. 
Bahorgi yog‘in suvlari hisobiga yashaydigan o‘simliklar, ya’ni 
efemerlar ildizi yuzada (tuproq yuzasidan 10 sm chuqurlikda) 
rivojlanadi. Bahorgi yog‘inlar tugashi bilan ular tezda nobud bo‘ladi, 
kelgusi yili bahorida ular ildizdan qaytadan rivojlanadi. Ba’zi 
o‘simliklar juda chuqur kirib boradigan ildiz chiqarib rivojlanadi. 
Bizning florada bu jihatdan ko‘proq; yantoq o‘simligi tanish. Uning 
ildizlari yerga 15-20m chuqurlikkacha kirib boradi. Ayni vaqtda 
ildizi 2 m chuqurlikka kirib boradigan cho‘l o‘simliklari ham bor. 
Cho‘lda o‘sadigan shuvoqiing ildizlari 2 m chuqurlikka yetmaydi, bu 
qatlamda tuproq iyun va iyul oylarida butunlay qurib qoladi, lekin 
shuvoq baribir sekin bo‘lsada, transpiratsiya protsessini davom 
ettiradi. Ba’zilar buni shuvoq gipsli tuproqda o‘sadi, gips esa oz 
miqdordagi namlikni ham so‘rib olish xususiyatiga ega deb 
izohlaydilar. Bundan ham qiziqroq misolni keltirish mumkin. 
Masalan, sutlama o‘simligining mayda barglar bilan qoplangan 
ingichka poyasi yerda yoyilib o‘sadi. Iyun oyiga borganda efemer va 
efemeroidlar 
qurib 
qoladi, 
sutlama 
esa 
gullab 
yotadi. 
Changlanishdan so‘ng gulbandlari uzayadi, buraladi va urug‘chisi 
barglar ostiga yashirinib oladi. Bu yerda o‘simlik tupining soyasida 
urug‘, mevalari rivojlanadi va yetiladi. Sutlamaning ildizi juda 
ingichka, uzunligi 70-75 sm gacha bo‘lib, o‘rgimchak iniga o‘xshash 
ingichka tutam bilan tugaydi. 
Nihoyat, yana bir misol. Surxondaryo va Qashqadaryo 
viloyatlarining ba’zi joylarida, adirlarda yerni sug‘ormay tarvuz 
yetishtiriladi. Tabiiy o‘simliklar qyriyotgan vaqtda, tarvuz gullaydi. 
Uning har biri 4-5 kg dan keladigan hosili suv bilan to‘ladi. Bu 
tarvuzlar suvni qaerdan olishi mumkin? 
O‘simliklarning har bir turi konstitutsion va moslanuvchanlik 
xossalari bilan harakterlanadi. Konstitutsion xossalari bu, masalan, 
gulining tuzilishi, mevasining tipi, shoxlanish harakteridir. Bir so‘z 
bilan aytganda, bu nasl uchun va ma’lum darajadagi oila uchun 
tegishli belgilardir. Moslanuvchanlik belgilari, bu muayyan sharoitda 
normal hayot kechirish uchun imkoni boricha ta’minlovchi turning 

---

tuzilish va biologik qobiliyatidir. Shunday qilib, moslanuvchanlik 
belgilari turning tarqalish joyini aks ettiradi.