Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

Ongsiz ta’sir
(o‘simliklarni yig‘ish, o‘rmonlarni yoqib 
yuborish va boshqalar), odatda, odam uchun foydali bo‘ladi, lekin 
o‘simliklar qoplamiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Darvin shuni qayd 
qilib o‘tgan ediki, ongsiz tanlash kelib chqishi noma’lum bo‘lgan 
ko‘p yangi madaniy o‘simliklarning paydo bo‘lishiga olib kelgan. 
Inson hozirgi kunlarda ham ongsiz ravishda harakat qilib, o‘simlik 
urug‘lari va mevalarining tarqalishiga sabab bo‘ladi. Ayniqsa 
keyingi vaqtlarda transport vositalarining nihoyatda ko‘payib 
ketganligi buning uchun katta imkoniyat yaratmoqda. 
Ongli ta’sir
ham ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin. Masalan, 
sun’iy tanlash u yoki bu tur va navning yaxshilanishida yoki yangi 
madaniy o‘simliklar yaratishda kuchli vosita bo‘la oladi. O‘rmonda 
daraxtlarni yillik o‘sishi doirasida maqsadga muvofiq kesish va 
o‘rmonni yangilash qoidalariga amal qilish ularning mahsuldorligini 
oshirishi mumkin. O‘rmonning yangilanishini hisobga olmagan 
holda ortiqcha kesish, shuningdek, tog‘ qiyaliklaridagi o‘rmonlarni 
kesishga yo‘l qo‘yish ongli ravishda salbiy ta’sir etishdir. Insonning 
o‘simliklarga va o‘simliklar qoplamiga ta’sirini quyidagi turlarga 
bo‘lish mumkin. 
Florani boyitish (yoki uni butunlay o‘zgartirish).
Yaqin 
vaqtlargacha florani ongsiz boyitish hollari ko‘proq kuzatilgan. 
Masalan, «sinantrop» o‘simliklarning bir qancha turlari inson har xil 
joylarga tarqalib joylashishida doim ular bilan birga tarqalgan. 
Bularga kishilar vositasida har qanday yo‘l bilan tarqalgan begona 
o‘tlar ham kiradi. V. V. Alyoxin ma’lumotiga ko‘ra (1944), ularni 
quyidagicha farqlash mumkin: arxeofitlar, ya’ni tarixdan oldingi 
davrlarga oid bo‘lgan begona o‘tlar-randak, olabuta, qariqiz, 
toshkakra, yaltirbosh va boshqalar; neofitlar, ya’ni yangi davr 
begona o‘tlari-elodeya, enotera va boshqalar; apofitlar, ya’ni ekin 
dalalarida oson tarqaladigan maxalliy o‘simlik turlari-begona o‘tlar. 

---

Masalan, quriq dashtlar haydalgandan keyin ko‘pincha zig‘irak, 
ildiz tugunakli burchoq, mavrak, sariq beda va boshqalarni uchratish 
mumkin. Ekinlar orasida yashashga moslashgan chetdan kelgan 
begona o‘tlar segetallar deyilib, ularga randak, bo‘tako‘z, yaltirbosh 
va boshqalar kiradi. Tashlandiq (qarovsiz) joylarni afzal ko‘radigan 
begona o‘tlar ruderallar deyiladi, ularga qariqiz, mingdevona, 
qichitqio‘t va boshqalar kiradi. 
Botanika bog‘larida va parklarda ongli ravishda o‘stiriladigan 
chetdan keltirilgan o‘simliklar ba’zan maxalliy yovvoyi floraga 
kiradi, ya’ni iqlimlashadi. Bu kamdan-kam uchraydigan hodisa. 
Yangi iqlim sharoiti va ayniqsa maxalliy turlar konkurensiyasi 
bunga to‘sqinlik qiladi. Faqat ko‘p urug‘ hosil qiladigan va keng 
ekologik amplitudaga ega bo‘lgan ayrim o‘simlik turlarigina 
mahalliy floraga qo‘shiladi. O‘rta mintaqadagi mayda bargli 
yovvoyi xina (Impatiens parviflora) bilan ham shunday bo‘lgan edi, 
chamasi, O‘rta Osiyodan kelib chiqqan. Air (Acorus calamus) 
Turkiyadan keltirilgan bo‘lsa kerak. Turli rayonlardagi suvli muhit 
bir-biriga o‘xshash bo‘lganligi tufayli suv o‘simliklari (masalan, 
elodeya) ancha yengil iqlimlashadi. 
Areallarning qisqarishi yoki hatto turlarning yo‘qolib ketishi. 
Xammaga yaxshi ma’lum bo‘lgan bu protsess inson faoliyatining har 
tomonlama ta’siri natijasida sodir bo‘ladi. Ba’zan kishilar ayrim 
turlarni ongli ravishda yo‘qotadilar. Masalan, Skandinaviya 
mamlakatlarida 
g‘alla ekinlarida parazitlik qiladigan zang 
zambrug‘ining oraliq xo‘jayini bo‘lgan zirk o‘simligi ongli ravishda 
yo‘kotilgan. Bizning floramizda ham ko‘plab yo‘qolib borayotgan 
o‘simlik turlari bo‘lib, ular «Kizil kitob» ga kiritilgan. 
Odam yerlarni haydash, o‘rmonlarni kesish (bu haqida 
yuqorida aytib o‘tilgan edi), uy hayvonlarini haydab boqish, yaylov 
o‘tlari va ayrim dashtlardagi o‘simliklarni o‘rib olish yo‘li bilan 
ham o‘simliklar qoplamiga bevosita ta’sir qiladi. 
Suv chiqarish, sug‘orish, zaxini qochirish (quritish). Sug‘orish 
bu ekinlardan yuqori hosil olish maqsadida yerni sun’iy namlashdir. 
Arid zonalarda odam alohida landshaftlarni-o‘ziga xos ekologik 
muhitga ega bo‘lgan voha hosil qiladi. Suv chiqarish deganda, suv 
bilan ta’minlashi yaxshilash maqsadida qo‘shimcha suv manbalari 
(hovuz, quduq va hokazolar) qurish tushuniladi. Bu esa suv bilan 
ta’minlashni yaxshilash imkonini beradi. Lekin cho‘l zonalarda 
sug‘orish (ay- niqsa noto‘g‘ri sug‘orish) ko‘ngilsiz hodisa, ya’ni 
tuproqning qayta sho‘rlanishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Zovurlar 
tarmog‘i bo‘lmagan bunday uchastkalarda tuproq qayta sho‘rlanishi 
oqibatida oborotdan chiqib qoladi. Cho‘l zonada sug‘oriladigan 
dehqonchilikda ibtidoiy metodlardan uzoq muddat foydalanish keng 

---

ko‘lamda taqirlar rivojlanishiga olib kelgan. Botqoqlashgan 
joylarning zaxi qochiriladi. Botqoqlashgan o‘rmonlarda yerning 
zaxini qochirish, odatda, mahsuldorlikni oshiradi, lekin sizot suvlar 
sathining 
pasayishi 
atrofdagi 
botqoqlashmagan 
o‘rmonlar 
tuprog‘ining qurib qolishiga, daryolarning sayozlashuviga sabab 
bo‘ladi va hokazo.
Kishilarning 
o‘simliklarga 
va 
o‘simliklar 
qoplamiga 
ko‘rsatadigan ta’siriga tutun bosishi, turli korxonalardan chiqadigan 
gazlar va boshqa zararli chiqindilarning ta’siri ham kiradi. Bu haqida 
biz yuqorida batafsil to‘xtab o‘tgan edik. 
Ruderal (axlatli), har xil jonivorlarning yashash makoni va 
tashlandiq joylar hosil qilish. Kishilar faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan 
ruderal va axlatxonalar oqsilli va boshqa organik birikmalarning 
parchalanishi bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘p miqdorda azot saqlashi 
bilan harakterlanadi. Shunga ko‘ra, ruderal o‘simliklar, odatda, 
nitrofillardan (masalan, qichitqio‘t) iborat bo‘ladi, lekin shu bilan 
birga ular «kosmopolitlar» hamdir, chunki bu xildagi joylar hamma 
yerda ham bir xil bo‘ladi. 
Nihoyat, 
kishilar 
sun’iy agrofitotsenozlar barpo etish 
maqsadida yangi yerlarni o‘zlashtirish yo‘li bilan ham o‘simliklarga 
katta ta’sir ko‘rsatadi (ekin ekish, daraxtlar o‘tqazish va boshqa 
yo‘llar bilan). 
Xulosa 
qilib 
aytganda, 
tabiatni 
muhofaza 
qilish, 
ekosistemalardagi barcha o‘zaro bog‘liqliklarni hisobga olgan holda 
qayta tiklash, rekonstruksiya qilish kerak, aks holda tuzatib 
bo‘lmaydigan oqibatlar kelib chiqishi mumkin. Kishilar faoliyatini 
to‘xtatib bo‘lmaydi, lekin tabiatdan ongli ravishda foydalanish, unga 
ongli munosabatda bo‘lish maqsadga to‘la muvofiq bo‘ladi.