Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

Hayvonlarning o‘simliklarga ta’siri.
Hayvonlar tarqalishida 
aniq o‘simlik guruhlari fitotsenozlari bog‘langan bo‘ladi. Xayvonlar 
va o‘simliklarng o‘zaro munosabatini o‘rganishda hayvonlarning 
o‘simliklarga ko‘rsatadigan foydali va zararli ta’sirini farq qilish 
kerak bo‘ladi. Yovvoyi hayvonlar chamasi, zarardan ko‘ra ko‘proq 
foyda keltiradi. Hayvonlar keltiradigan asosiy zarar o‘simliklarni 
yeb 
tugatish, 
payxon 
qilishdan 
iborat. 
Lekin 
ko‘pincha 
hayvonlarning o‘simliklarni yeyishi foydali bo‘ladi. 
Hayvonlar bilan o‘simliklarning o‘zaro ta’siri oziq zanjiri 
orqali sodir bo‘ladi. O‘simliklarni va ularning mevasini hayvonlar 
yeganda, o‘simlik qoplamiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Hayvonlar 
o‘simliklarning juda ko‘plab urug‘ini yo‘qotadi deb hisoblaydilar. 
Lekin bu borada yetarli ma’lumotlar yo‘q, chunki hammaga malum, 
biror o‘simlikka bevosita ta’sir etilsa, u birinchi navbatda yetilgan 
mevalarini to‘kadi. Shuning uchun hayvonlarning harakati tufayli 
o‘simlikning pishgan mevalari to‘kiladi va hayvonlar ularni 
yeynshga ham ulgurmaydi. Chigirtkalar, masalan, o‘simliklarga juda 
katta zarar yetkazar edi, ya’ni yo‘lida uchraganni yeb, yo‘q qilib 
ketar edi. Ular tufayli dehkonchilikda katta zarar ko‘rilardi. Lekin 
hozirgi vaqtda bu xildagi ofat bizda uzil kesil tugatilgan. 
Shuni ham aytish kerakki, hayvonlar o‘simliklarga ham 
bevosita, ham tuproq orqali bilvosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin. 
Hayvonlarning bevosita ta’siri changlanishda va meva, urug‘larning 
tarqalishida, yerni go‘ng bilan o‘g‘itlashda namoyon bo‘ladi. 
Hayvonlar 
o‘simliklarning 
urug‘i 
va 
mevalarini 
tarqatib, 

---

fitotsenozga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Yovvoyi hayvonlarning 
o‘simliklarga bilvosita ta’siri turli hayvonlar tuproqni qayta 
ishlashida namoyon bo‘ladi. Masalan, qo‘shoyoqlar taqirlarda 
tuproq yoriqlaridan lola piyozchalarini kovlab, bu yerda shuvok va 
boshqa o‘simliklarning o‘sishiga ta’sir etadi. 
Yer qazuvchi hayvonlar-krotlar, yumronqoziqlar, sichqonlar, 
kemiruvchilar yer yuzasiga karbonatlarni, gipsni olib chiqadi, 
tuproq va tuproq osti ximizmiga nisbatan tuproq sho‘rlanishiga 
hamda chuqurlanishiga imkon yaratadi, bu xildagi sharoit ba’zi 
o‘simliklar uchun foydali bo‘lsa, boshqalari uchun zararli bo‘lishi 
mumkin. O‘rta Osiyo cho‘llarida qumsichqonlarning faoliyati 
ayniqsa yorqin namoyon bo‘ladi. Botanik V. B. Drobov o‘z 
ishlarining birida ta’kidlashicha qumsichqonlar saksovulning yaxshi 
rivojlanishiga imkon yaratadi. Saksovul shoxlari ostida deyarli xech 
narsa o‘smaydi, chunki uning to‘kilayotgan barglaridan yuvilib 
tushgan tuzlar tuproqni sementlaydi, natijada uning yuzasida suv va 
havo 
kirishiga 
to‘sqinlik 
qiluvchi 
qatlam 
hosil 
bo‘ladi. 
Qumsichqonlar saksovulning ostiga joylashib olganda, intensiv 
ravishda shoxchalarini kemirib arralay boshlaydi, bu esa tinim 
davrida bo‘lgan kurtaklarning uyg‘onishiga olib keladi va saksovul 
ma’lum vaqtgacha yaxshi o‘sadi. Lekin bunda saksovul tezda 
kuchsizlanib qoladi va ildizlari ham shikastlangani uchun qurib qoladi. 
Saksovul qurib qolgan joylardan piyoda yurish ancha qiyin, tuyada yurish 
hayot uchun xavfli, chunki bu joylarni qumsichqonlar juda kovlab tashlagan 
bo‘ladi. Tuproq qatlamida o‘sadigan o‘simliklar va o‘simlik guruhlari 
hayotida umurtqasiz hayvonlarning roli katta. 
Tuproqda katta ish olib boruvchi yomg‘ir chuvalchanglariga ayniqsa 
e’tibor berish kerak. Ular tuproqni yumshatadi, o‘simliklar qoldig‘ini 
maydalaydi va qayta ishlaydi, ularning parchalanishiga va tuproq organik 
moddalarga boyishiga imkon yaratadi. Buning natijasida tuproqning 
strukturasi, suv o‘tkazuvchanligi, namligi va ximiyaviy tarkibi yaxshilanadi. 
Yomgir chuvalchanglari tuproqning unumdorligini oshiradi. Lekin keyingi 
vaqtlarda tuproqda yomg‘ir chuvalchanglari kamayib ketayotganligi 
kuzatilmoqda, ayniqsa ular turli ximikatlar ishlatiladigan maydonlarda kama-
yib bormoqda. 
Ta’sirning boshqa yo‘llari yuqorida batafsil ko‘rib chiqilgan. 

---