Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

O‘SIMLIKLARNING HAYoTIY FORMALARI VA EKOLOGIK 
MORFOLOGIYaSINING BA’ZI MASALALARI 
Hozirgacha biz ayrim ekologik faktorlarni va ularning o‘simliklarga 
ta’sirini o‘rgandik. Ana shu faktorlar ta’sirida o‘simliklarning ma’lum 
morfologik ko‘rinishi, hayotiy formalari tarkib topadi. Lekin «tur» va 
hayotiy forma» tushunchalari bir xil, ya’ni o‘xshash emas. Chunki bir 
turning o‘zi arealning turli qismlarida, turli ekologik sharoitda har xil 
hayotiy formalarga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, ko‘pchilik daraxtlar 
yashash joyi atrofida ko‘pincha buta yoki yerga yoyilib o‘sadigan formalar 
hosil qiladi (masalan, Taymirda tilog‘och, arealining eng chekka Shimolida 
oddiy qarag‘ay va xokazo). Qoraqayin ko‘pincha tarqalgan joyining eng 
chekkasida yoyilib o‘sadigan formalar hosil qiladi. Turkiston archasida ham 
shunday hol kuzatiladi. O‘simliklar arealidan tashqariga ko‘chirilganda 

---

(introduksiya) hayotiy formalari va tashqi ko‘rinishida yanada katta 
o‘zgarishlar ro‘y beradi. Yevropaning shimolidagi mo‘’tadil iqlim sharoitida 
o‘sadigan subtropik daraxtlar shoxlarini har yili sovuq urishi natijasida ular 
chala buta shaklida o‘sadi. Kola yarim orolida zarang bilan jo‘ka daraxtlari 
buta va chala buta ko‘rinishida o‘sadi. Aksincha, Gvineyada choy o‘simligi 
bo‘yi 5-6 m ga, diametri 6-7 sm ga yetadigan daraxt shaklida o‘sadi. 
Boshqacha aytganda, yashash sharoiti-ekologik faktorlar (iqlim, 
tuproq, senotik faktor va hokazolar) o‘zgarishi bilan hayotiy formalar ham 
o‘zgaradi. Ikkinchidan, turli floristik oblastlarda, iqlim, tuproq senotik 
sharoit va boshqalar o‘xshash bo‘lgan sharoitda sistematik jihatdan bir-
biridan uzoq bo‘lgan turlar o‘xshash, analogik, konvergent hayotiy formalar 
hosil qiladi. Masalan, Markaziy Amerikada sukkulent, «kaktussimon» 
formalar haqiqiy kaktuslardan hosil bo‘lgan. Afrikada esa bir xil sharoitda 
konvergent hayotiy formalar sutlama va boshqa sistematik gruppalar hosil 
qiladi. yoki bo‘lmasa, dunyoning deyarli barcha oblastlaridagi baland 
tog‘larda turli sistematik gruppalar orasida ancha o‘xshash bo‘lgan 
yostiqsimon hayotiy formalar kuzatiladi. Bunday konvergensiya 
taksonomik (sistematik) va ekologik klassifikatsiyalar bir-biriga mos 
emasligini yana bir bor ta’kidlaydi.
Ko‘pchilik avtorlar hayotiy formalarni o‘simliklarning ustun 
ekologik sharoitga moslashuvi ifodasi deb qaraydilar. Lekin bunday 
qarash 
biz 
yuqorida 
to‘xtalib 
o‘tgan ekologik gruppalarga 
(mezofitlar, kserofitlar, soyada o‘sadigan, yorug‘sevar o‘simliklar, 
galofitlar va hakazolarga) ham mos keladi. Shunda ularning farqi 
nimada, degan haqli savol tug‘iladi. Chamasi, ekologik gruppalar 
alohida ekologik faktorlarga (namlik, temperatura, shurlanish, 
tuproqqa) moslashganligini, xayotiy formalar esa o‘simliklarning 
ko‘plab ekologik faktorlar yig‘indisiga, ya’ni yashash joyining 
o‘ziga xos xususiyatiga butunlay tarixiy moslashganligini aks 
ettiradi. Shuning uchun «xayotiy forma» tushunchasi bilan «ekologik 
gruppa» tushunchasini chalkashtirish mumkin emas. 
«Xayotiy forma» terminini 1884 yili Varming taklif etgan. 
Xayotiy forma deganda, u individning vegetativ tanasi butun hayoti 
davomida tashqi muhit bilan bog‘lik bo‘lgan formani tushungan. 
I.G.Serebryakov 
(1962,1964) 
hayotiy 
forma 
haqida 
yanada 
mukammal tushuncha bergan. Hayotiy forma deganda, u o‘simliklar 
gruppasining mavsumiy rivojlanishi bilan bog‘liq xolda ifodalangan 
o‘ziga xosligini tushungan. Chunonchi, ularning mavsumiy 
rivojlanish spetsifikasi, har yili o‘sish va yangilanish usullari, 
organlarining tashqi va ichki strukturasi, shuningdek, aniq tuproq, 
iqlim va fitotsenotik sharoitda tarixiy hosil bo‘lgan tashqi 
ko‘rinishlarda bu sharoitga o‘simliklarning moslashuvchanligi aks 
etadi. Hayotiy formalarning yana boshqa bir qancha ta’rifi bor. 

---

O‘simliklar ontogenezida hayotiy formalarning doimiy 
emasligini ham hisobga olish zarur. O‘simliklar hayoti davomida har 
xil hayotiy formalarga (morfogenez fazalari) ega bo‘lishi mumkin, 
ya’ni ontogenezida individual hayotiy formalari almashinishi 
mumkin. Voyaga yetgan o‘simliklarning hayotiy formasi shakllangan 
bo‘ladi, shuning uchun hayotiy formalarni klassifikatsiyalashda 
undan foydalanish mumkin bo‘ladi. Shuning uchun tur bitta yoki bir 
nechta hayotiy forma bilan harakterlanadi. O‘simliklar ontogenezi 
davomida o‘zgarib turadigan hayotiy formalar turning bir qismini va 
ayni paytda fntotsenozning bir qismini tashkil etuvchi populyatsiyalar 
hosil qiladi. Demak, fitotsenoz faqat voyaga yetgan o‘simliklarning 
emas, balki yoshi bo‘yicha almashinuvchan bo‘lgan hayotiy formalar 
to‘plami bilan ham harakterlanadi.